1913 -1914 yıllarında yazılan ilk yazılardan sonra folklor üzerindeki önemli ilk hareketler; Atatürk’ün kurduğu temeli halka ve halk kültürüne dayalı bir yönetim biçimi olan cumhuriyetin kuruluş yıllarında görülür.
Millî Eğitim Bakanlığının konuya önem vererek bir Hars Müdürlüğü kurması, öğretmen okulları ve liselerde Halkiyat (folklor) ve Harsiyat (kültür) ürünlerinin derlenmesi ile ilgili bir genelgenin illere gönderilmesi, bu görüşü kanıtlayan olaylardan biridir.
İkinci ve çok önemli bir folklor hareketi de 1927 yılında Anadolu (Türk) Halk Bilgisi Derneğinin kurulmasıyla başlar. Türkiye’de ilk kez kurulmuş olan bu folklor derneği, folklorun, konu, yöntem ve ulusal kültürdeki yerini belirleyerek Türk aydınlarına ilk ışığı tutan önemli bir kuruluş olmuştur. Denebilir ki, Türk folklorunun temelleri bu kuruluş tarafından atılmıştır.
1 Kasım 1927 yılında Ankara’da Anadolu Halk Bilgisi Derneği adıyla kurulan bu derneğin kurucuları İshak Refet, (Işıtman) Ziyaettin Fahri (Fındıkoğlu), ve İhsan Mahvî’dir.
Bir süre sonra bu derneğin adı Türk Halk Bilgisi Derneği ne çevrilmiştir. Dernek 1929 yılından sonra bütün çalışmalarını İstanbul mümeessilliğine devretmiştir. Sonraları, Sivas, Erzurum, Konya, Kayseri, Samsun ve İzmir’le de ilişkiler kurarak örgütünü genişletmiş, çalışma alanını bütün Anadolu’ya yayarak bu konuda Türk aydınlarının derli toplu çalışmalarını sağlamış ve birbirlerini tanımaları hususunda yardımda bulunmuştur. Türk Halk Bilgisi Derneğinin kurulması bir kısım gazete ve dergilerde yazılar yazılmasına neden olmuş ve bu olaylar da folklorun konu ve yöntemleriyle ilgili etüdler yayımlanmasına olanak sağlamıştır.
Dernek, önce folklor ürünü toplayıcılarına yol göstermek amacıyla Halk Bilgisi Toplayıcılarına Rehber adlı bir kılavuz kitap yayımladı. Bu rehber hazırlanırken ünlü Fransız folklorcularından A. Van Gennep ile Millien ve Alman folklorcusu Hoffmann Krayer’in eserlerindeki görüşlerden yararlanıldı. Rehberde folklorun alanı, yöntemi, amacı ve kadroları gibi konulara yer verildi. Türkiye’nin o günkü koşulları da göz önünde bulundurularak meydana getirilen ve (15) maddeden oluşan kadrolar ilk kez bu rehberde yer aldı.
Bundan sonra bir cilt halinde yayımlanan Halk Bilgisi Mecmuası, Derneğin merkezi İstanbul’a kaldırılınca da Halk Bilgisi Haberleri Dergisi adıyla yayımlanmaya başladı. Tümü 124 sayı olan Halk Bilgisi Haberleri dergisinin 19 sayısını Dernek yayımladı Bundan sonraki yayımını Eminönü Halkevi sürdürdü. Bu arada Halk edebiyatının çeşitli konularıyla ve halk şiirleriyle ilgili bazı kitap ve broşürler de yayımlandı.
Dernek, yaptığı bu çeşitli yayınlar aracılığıyla folklorun diğer uluslarda aldığı biçimleri, yarattığı genel etkileri, meydana getirdiği siyasal yararları kısaca söylemek gerekirse onun anlam, kapsam yöntem ve amacını yurdumuzda Türk aydınına tanıttı.
Türk Halk Bilgisi Derneği 1932 yılında Halkevlerine katılmak sureti ile çalışmalarına son verdi. 1946 da ikinci kez aynı ad altında açılan Dernek çalışmalarını eski tempo ile sürdüremedi.
Burada Türkiyat Enstitüsünden de söz etmek zorunluğu vardır. Hatta bu konu Türk Halk Bilgisi Derneği çalışmalarından daha öne alınabilir Tarihi bakımından söz konusu dernekten daha önce kurularak Halk Edebiyatı üzerinde araştırmalar yapmış ye eserler vermiştir. 1926 yılından sonra çalışmalarda bulunan sözü edilen enstitü, İstanbul Üniversitesine bağlı olarak 1924 yılında kurulmuştur. Fuat Köprülünün yönetiminde çalışmalarına başlayan Türkiyat Enstitüsü Türk Halk edebiyatı ve etnografyası ile ilgili aşağıda adlan yazılı yapıtları vermiştir:
- Maniler Kilisli Rıfat (Bilge)
- Erzurumlu Emrah Fuat Köprülü
- Gevheri Fuat Köprülü
- Pir Sultan Abdal Saaddettin Nüzhet (Ergun)
- XVI ncı Asır Sonuna Kadar Türk Saz Şairleri Fuat Köprülü
- Kayıkçı Kul Mustafa ve Genç Osman hikâyesi Fuat Köprülü
- Köroğlu Destanı Pertev Naili (Boratav)
- Bektaşilik Tettkikleri Hasluk, Çeviren Ragıp Hulûsi özden
- Türk Aşiretleri Ahmet Refik (Altınay)
- Melâmilik ve Edebiyatı Abdülbaki (Gölpınar)
Ayrıca Enstitüce yayımlanan Türkiyat Mecmuasında da folklorla ilgili değerli yazılar bulunmaktadır
Türk Ulusuna büyük hizmetleri geçmiş olan Halkevleri 19 Şubat 1932 yılında Atatürk’ün isteği üzerine kuruldu.
Tüm kolları ve özellikle Dil Tarih Edebiyat kolu ile halka ve halk kültürüne yönelik çalışmalar yapan halkevleri Türk Folkloruna büyük katkılarda bulundu.
Yurdumuzun bütün yüzeyine yayılan Halkevleri ve Halkodaları aracılığı ile yaratılan bu özgün ve halka dönük ulusal kültür hareketi aynı zamanda
büyük çapta bir folklor araştırması ve halk kültür ve sanatlarını derleme olayı niteliğini kazandı.
Halkevleri tüzüğüne konan kayıtlarla da bilimsel halkçılık çalışmaları planlanmış oldu.
Halkın her türlü yaşantısını konu edinen kuruluşlar olarak meydana getirilen Halkevleri, folklorun her dalında araştırma ve derlemeler yaptı, her dalında yapıtlar verdi. Bu bölümde genel olarak Halkevlerinin genel yayınları konusu ele alınacaktır. Halk dansı, halk müziği, halk el sanatları gibi çalışmalarla ilgili yayınlara da kendi bölümlerinde yer verilecektir.
Halkevlerince Yayımlanan dergiler:
Halkevlerinin açılışından kapatılışına kadar olan 19 yıllık sürede, üç seri halinde aylık olarak Ankara’da Genel Merkezce aralıksız çıkarılan Ülkü dergisi başlı başına bir folklor hazinesi niteliği taşımaktadır.
Ankara dışındaki Halkevleri tarafından yayımlanan dergilerin de aynı niteliği taşıdığı görülmektedir. O dergiler şunlardır:
Başpınar Gaziantep Halkevi, Batı Yolu Kırklareli, Çorumlu Çorum, Derme Malatya, Erciyes Kayseri, Erzurum Erzurum, Fikirler İzmir, Görüşler Adana, Halkevi Eskişehir, Hatay Antakya, İnan Trabzon, İnanç Denizli Halkevi, İstanbul (Yeni Türk) İstanbul, Kara Elmas Zonguldak, Kaynak Balıkesir, Konya Konya, 19 Mayıs Samsun, Ordu Ordu, Taşpınar Afyon, Türk Akdeniz Antalya, Uludağ Bursa, Ün Isparta , Altan Elazığ, Gediz Manisa
Yukarda adlan yazılan bu dergilerden başka aydınlarımıza ışık tutacak folklorla ilgili kılavuz kitaplar da yayımlandı. Genel Merkezce yayımlanan başlıca kitaplar şunlardır :
Folklor : yazan Arnold Van Gennep, Çeviren, Pertev Naili Boratav.
Etnografya ve Folklor Kılavuzu : Yazan Hamit Zübeyir Koşay.
Halkevlerinde Müze Tarih ve Folklor çalışmaları: yazan Remzi Oğuz Ank.
Bir başka önemli aşama da Türk Dil Kurumunun folklor üzerindeki çalışmaları ve özellikle dil konusundaki araştırmaları sonunda meydana getirdiği yapıtlarda görülmektedir. Türk Dil Kurumu Atatürk’ün isteğiyle 1932 yılında kuruldu, dil araştırmaları ile birlikte folklor araştırmalarını da programına aldı. Aslında dil ile halk bilgilerini birbirinden ayırma olanağı da yoktur. Araştırmalar yapabilmek için halkın arasına girmek, halkın içine girebilmek için de halkın gelenek göreneklerini tanımak ve dilini anlamak, bilmek gerekmektedir. Dilin kökenine inebilmek halkı çok yakından tanıyabilmek koşuluna bağlıdır.
Bu önemli nokta göz önünde bulundurularak Türk Dil Kurumunca önce; a) Söz Derlemeleri, b) Halk Bilgisi Derlemeleri olmak üzere iki bölümden oluşan Söz derleme Kılavuzu adlı bir rehber hazırlatılıp bütün aydınlara ulaştırıldı.
Kurum halk ağzından derlediği binlerce sözü ciltler halinde bastırdı. Sonra, Türkiye’de halk ağzından derlenen sözlerle Söz Derleme Dergisi adlı bir yapıt yayınlandı. Bu gün bu kitabın altıncı cildi basıldı. Altıncı ciltte Folklor Sözleri ayrı bir bölüm halinde ele alındı. Kurum folklorla ilgili kitaplar da bastırıp yayımladı. Türk Argosu: Ferit Develioğlu, Toplamalar: Ahmet Caferoğlu, Gaziantep Ağzında Atasözleri:, Ömer Asım Aksoy, Bölge Ağızlarında Deyimler ve Atasözleri: Ankara Üniversitesi (2 cilt), Atasözleri ve Deyimler Sözlüğü: Ömer Asım Aksoy, Dobrucadaki Kırım Türklerinde Atasözleri ve Deyimler: Müstecip Ülküsal, adlı kitaplar bunlardan bazılarıdır.
Kaynak: Şerif Baykurt, Türkiye’de Folklor (2003)