Bar Oyunu Nedir?

Bar oyununun tanımlanmasında, bir tanımda birleşme olanağı mümkün olamamıştır. Çoğunlukla belirli bir tanım yapmak yerine söylenen tanımlamalar şöyledir:

– Bar dadaşın oyununun adıdır.

– Erzurum dolaylarında toplu oyunlara Bar denilmektedir.

– Bayburt çevresinden Kars’a kadar geniş bir yörede, Erzurum ve dolayları bölgesinde sıra oyunlarının genel adına Bar denir.

– Moğol ve Şamanlar tarafından kullanılan ilkel davula Barı adı verildiğinden, Erzurum oyunlarının Şamanların büyü oyunlarındaki çalgının adını taşıdığı ileri sürülmüştür.

– Şaman Türklerinin şölenlerinde davul eşliğinde oynadıkları oyunlara “Bar” denir.

– Bar’lar dizi biçiminde durularak en az beş oyuncunun katılmasıyla meydana gelen grup oyunlarıdır. Bu oyunlar sona doğru sekme, ya da yelleme denilen çabuk ve çevik hareketlerle hızlanarak oynanır. Başlangıçta el ele tutuşan oyuncular süratli kısımda birbirlerinin omuzlarından tutarlar. Dizinin başında “Barbaşı” bulunur. Sondaki oyuncuya da “Poççük” denir. Barbaşı ile poççük ellerinde birer mendil tutarlar. Mendili barbaşı sağ eline, poççük sol eline alır.

– Kuzeydoğu Anadolu (Kars, Erzurum, Erzincan) bölgesinde toplu olarak ve genellikle dizi halinde oynanan disiplinli oyunlara “Bar” denilmektedir.

– Genellikle Doğu ve Kuzeydoğu Anadolu bölgesinde (Erzurum, Erzincan, Kars, Artvin) birlikte oynanan sıra danslarının ortak adıdır. En eski Türk sözlüklerinde Bar kelimesi (birliktelik, toparlak şey, şaman davulu, davul tokmağı gibi) anlamlarda geçiyor. Farsça’da ise katar, çalgılı toplantı, yük dengi vb. anlamlarda kullanılır. Fakat bar şeklinde uzatmalı “A” söyleyişiyle kullanılıyor.

– Bar, davul – zurna eşliğinde, özüne, yorumuna göre farklı ritm, tempo, hareket ve figürlerle ya el ele ya da bellerden tutularak birkaç insanın oynadığı daha doğrusu icra ettiği, Doğu Anadolu’da özellikle Erzurum’da oynanan halk dansının adıdır.

– Kuzeydoğu Anadolu (Kars, Artvin) bölgesinde “Nanay, Halay, Bar” gibi toplu türkülü çalgılı ve disiplinli oyunların hepsine birden Bar, Yallı denilmekle birlikte bu sözcük daha çok Bar karşılığı olarak kullanılmaktadır. Bu bölgenin yiğitlerine Koçak denmektedir. Atabar’da bu yörenin oyunlarından biridir.

– Barlar genellikle toplu oyunlardandır. Bazı barlar iki kişi tarafından oynanır. Hançer Barı, Köroğlu Barı, Turna Barı… Toplu barlara da örnek olarak; Sarhoş Barı, Başbar, Delloy, Tamzara, Nani, Dikine, Sekme… oyunlarını verebiliriz.

Önceleri oynanmakta olan Bar oyunları 1925 yıllarında Şapka İsyanı diye anılan, 117 Erzurumlunun çeşitli cezalara çarptırılmasıyla sonuçlanan olaydan sonra, o zamanın polis müdürü Tevfik beyin yazılı bildirisi ile Bar oynamak yasaklanmıştır. Gerekçe olarak şu tez ileri sürülmüştür: “Bar halkı isyana teşvik ediyor, bunun yasaklanmasına…

” Bu yasak, toplumun neşesini elinden almış, bir yıl kadar geçen bir süre içinde Bar oynanmamıştır. 30 Ağustos I926’da bir tören sonunda İhsan Yavuzer adlı bir subayın merdiven altına saklattığı davul-zurna ile Bar oynanmasına izin vermesiyle, yeniden büyük bir coşkunlukla başlanmıştır. İyi Bar oynayan oyuncular, korunmağa, kendilerine özel iş ve çıkarlar sağlanmağa ve bu nedenle yeniden yaşamasını sağlamağa çalışan ulusal değerlerin büyüklüğünü kavramış Türk çocuklarının dost elleri bir oyun geleneğimizi yok olmaktan kurtarmıştır. Bar sözcüğü yanına başka bir sözcük getirilerek çeşitli anlamı olan deyimler kullanılmıştır. Örneğin:

• Bar Havası: Bar oyunlarının ezgi ve müziğini anlatan bir deyimdir.
• Bar Tutmak: Bar oyunu topluluğunu para karşılığında sözleşme ile kiralamak demektir. Düğünlere, özel eğlencelere para ile bu oyunu oynayanlar kiralanır, toplantı yapılan yerde oynatılır. Bu gelenek bugün bile sürdürülmektedir.
• Bar Tutuşmak: Bar oynamak için oyuncuların ortaya çıkmalarına elenmektedir.
• Barbaşı: Bar oyununu yöneten elinde mendil bulunan ve sıranın sağ başında bulunan baş oyuncu.
• Bar Çeken: (Barbaşına bakınız).
• Bar Ayini: Totem’e dayalı bir geleneğe bağlı olan, hayvanların (tavuk, güvercin ve başkaları) yaşamına bağlı anlamlı hareketlerin bulunduğu söylenen, Bar oyunlarına denir.
• Bar Oyunu: Eğlenmeyi temel amaç edinen oyunlara denir. Bir başka deyişle eğlenmekten başka amacı olmayan oyunlara denir.
• Alaca Bar: Kadınlı erkekli karışımla oynanan Bar oyunlarına denir.
• Açık Bar: Bar tutuşurken oyuncuların birbirinden ayrık durmak suretiyle dizilmelerine denir.
• Kapalı Bar: Bar tutuşurken oyuncuların bitişik durmak suretiyle dizilmelerine denir.
• Koçak: Kars ve Çoruh dolaylarında Yallı oyununda yer alan oyuncularına verilen ad.
• Yerli Barlar: Erzurum’da oynanan Bar oyunlarının tümüne verilen ad.
• Yabancı Barlar: Erzurum’da oynanmakla beraber dış illerden gelen Bar oyunları.

DEYİMLER

Bar oyunu ve bu oyunla ilgili olarak çeşitli deyimler vardır. Koltuk: Barbaşının dizilişe göre hemen solunda olan oyuncuya denir. Koltukaltı: (Bakınız Koltuk).

• Pöçcük : Bar dizisinin en sonundaki oyuncuya verilen addır. Erzurum dolaylarında buna Kuyruk anlamına gelmek üzere bu ad verilmiştir.
• Dadaş: Kendine güvenilir, haksızlığa aman vermeyen, yiğit, gözüpek arkadaş anlamına gelen ve Bar oyununda yer alan oyuncu.
• Daldaş : (bakınız, dadaş).
• Kelleler: Koltukaltı ile pöçcük arasında kalan oyuncuların tümüne denir.
• Sıra Oyuncuları: (Bakınız kelleler).
• Sekme: Bar oyununun çabuk ve çevik hareketlerle oynanan hızlı bölümü. Çoğunlukla Bar’ın üçüncü kısmıdır.
• Yelleme: Ağırlamadan sonra hızlıca oynanan iki kısımlı Bar’larda, ikinci kısma verilen ad. Sekme ile ağırlama arasındaki oyun bölümü.
• Ağırlama: Bar’ın ilk bölümü. Ağır, yavaş ve titizce oynanan bölüm.
• Üsteleme: Bar oyununun ikinci kısmına Bayburt ve Gümüşhane yöresinde verilen ad.
• Yall: Kuzeydoğu Anadolu’dan Kars ve Çoruh bölgemizde Bar oyunları için kullanılan sözcük.
• Bar Sırası: Bar’ların birbiri peşisıra oynanması gerektiğinde izlenecek geleneksel sıra.
• Sağır Davul: Bar oyununda kullanılmayan davullara denir. Bir adı da Çingen Davul’ dur.
• Düğün Oyunları: Kadın Bar’larına verilen ad (yöresel).
• Davul Oyunları: Erzurum yöresinde Bar anlamına kullanılan bir deyimdir.
• Davul Ayinleri : (Bakınız Bar Ayinleri).

AYRIM

Bar’ları açıklamak, özelliklerini göstermek için çeşitli ayrımlara gidilmiştir.
Yerli Yabancı Ayrımı: Bu genellikle yöresel bir ayrımdır. Halk yönünden benimsenmemiştir. Kendi oyunu ile dış oyunun karışmasını önlemek amacı ile yapılmıştır.
Buna göre Erzurum’da oynanan Barlar:

• 1. Yerli Barlar
• 2. Yabancı Barlar olarak ikiye ayrılır.

Yerli Barlar: Erzurum’da oynanan Bar’lara denir.

Yabancı Barlar: Dışardan, yani Erzurum ili dışındaki illerden geldiği halde Erzurum’da oynanan ve benimsenmiş olan Bar’lardır. Örneğin “0 Olmasın Bu Olsun Barı” gibi, Bu Azerbaycan Bar ve Yallılarından olup oradan gelerek Erzurum’da oynanmağa başlanmıştır. Sonraları sanatçılar tarafından oynana oynana yerli Bar oyunlarına dönüştürülmektedir.

BAR OYUNLARI BAR AYİNLERİ

Buradaki ayrımda ise amaç, Bar oyunları ile Bar ayinlerini ayırmaktır. Bu görünüşe göre Bar Oyunu ile Bar Ayininin aynı şeyler olmadığını, Bar oyunu’ndaki içgüdü etkisiyle eğlenmek, ruhu boşaltmak, zıplamak, dönmek olduğunu, Ayin’de ise bilerek, inanarak, bir inancı anlatmak amacının bulunduğu ileri sürülmüştür. Bu nedenle Erzurum oyunlarını ikiye ayırarak:

• 1. Bar Oyunları
• 2. Bar Ayinleri diye incelemenin doğruluğu savunulmuştur.

Birinci bölümde neşeli ve kendi kendine eğlenmeyi hedef alan şu oyunlar gösterilmiştir: İkinci, Aşırma, Çingeneler, Narey, Üzundere Başbar, Sekme Barı, Köroğlu Barı, Hançer Barı, Daldalan Barı, Hoşbilezik Barı, Temirağa Barı. İkinci bölüm olan ve davul ayinleri (Bar Ayinleri) diye adlandırılan Bar’ları da Tavuk, Güvercin, Turna gibi bir takım kuşların kutsal sayıldığı dönemlerden eskiçağ insanının ve toplumun tâ Totem’e dayanan orijinal yaşantılarına ait anlamlı hareketlerin bulunduğu ileri sürülmektedir. Örneğin Tavuk Barı, Dikine Bar, Güvercin Barı – Turna Barı (İhsan Coşkun Atılcan, Turizm Dünyası, Sy. 13, s. 23).

ERKEK BARLARI – KADIN BARLARI

Bu ayrımdan amaç, erkek ve kadın Bar’larını birbirinden ayırmaktır. (Fazla bilgi için bak. Erkek Oyunları, Kadın Oyunları).

KADIN BARLARI

Kadın Bar’larından çoğu türkülüdür. Bunlara düğün oyunları da derler. Güfteler neşeli, alaylı ve sakalıdır. Örneğin;
Ağca ferikler (Erzurum Barı) ?Bir taş attım (Çengiler Barı) Çift beyaz güvercin olsam (Güvercin Barı) ?Kavak (Ben bir kavak, yol üstünde biterem) ?İndim dereye taş bulamadım (Ayşem Barı)
Kadın Bar’larından bazıları da, erkek Bar’larının yavaşlatılmış şekilleridir. Hanım Barı gibi..
Erkek Bar’ları şöyle örneklenebilir:
Serhoş Barı – Tamzara Barı Birinci Bar – Delloy Barı Dikine Bar – Uzundere Barı ?İkinci Bar – Hançer Barı Sekme Barı – Köroğlu Barı ?Aşırma Barı – Duma Barı Hoş Bilezik – Kazak Barı Koçeri Barı – Çoban Barı Çingeneler Barı – Nurey Barı ?Daldalan Barı – Davul Barı Narey Barı – Katana Barı ?Tavuk Barı

AÇIK BAR – KAPALI BAR

Bu ayrımda, amaç, oyuncuların, diziliş sırasının niteliğini bilmeleri-ni, duruş yerlerini kolayca sağlamaktır.
Açık Bar: Bar tutuşulurken oyuncuların birbirinden uzak durmaları suretiyle dizilmeleri, bu vaziyette el ele tutuşmalarına verilen addır

Açık Bar’lara örnek: Başbar, Sarhoş Barı, Birinci Bar, Hoşbilezik Barı Sekme Barı, Çingeneler Barı, Koçeri Barı, Temirağa Barı, Narey Barı Tavuk Barı, Felek gösterilebilir.

Kapalı Bar: Bar tutuşulurken oyuncuların birbirine çok yakın durarak omuz omuza bir diziliş ile elleri aşağıdan ya da belden sarmak ve kavramak suretiyle yapılan dizilişlere verilen addır. Kapalı Bar’lara örnek olarak: Dikine Bar, Birinci, Aşırma Barı, Daldalan Barı, Tamzara Barı, Delloy ban, Uzundere Barı, Yayvan Barı gösterilebilir.

BAR DİZİLİŞİNDE DADAŞLARA VERİLEN ADLAR

Adım ve figürleri değişmez bir kural olarak sıranın Sağ başında olan Barbaşı komutla yönetir ve sıra oyuncularını denetler. Pöçcük, oyunda ikinci ağırlıktır. Barbaşı ile oyun süresince ilişki kurar.
Bar’larda geleneksel bir sıra vardır. Çalanlar bunu ezbere bilirler. Barbaşı söylemeden davul ritmini, zurna melodisini sıraya göre çalarlar. Bu sıra aynen şöyledir: (Bu sıra erkeklerin Bar sırasıdır).

1. Baş Bar – Birinci Bar – Sarhoş Barı 2. Dikine Bar – Birinci – Aşırma Barı 3. Hoş Bilezik Barı 4. Sekme Bar 5. Daldalan Barı 6. Çingeneler Barı 7. Tamzara Barı 8. Koçeri Barı-Göçeri Barı-Kürt Barı-Bitlis Koçeri Barı 9. Delloy Barı 10. TemirağaBarı 11. Yayvan Barı 12. Kör oğlu Barı 13. Uzundere Barı 14. Narey Barı 15. Hançer Barı 16. Tavuk Barı-Felek Barı (İhsan Coşkun Atılcan, Turizm dünyası, sayı: 13, Sh: 24).

Bar’larda bazı bölgelerde değişik bir sıra izlenir: – Başbar – Sarhoş Barı – Aşırma Barı – Sarhoş Barı – Dikine Bar – Nari Barı – Delloy – Sekme Barı – Temirağa Barı – Sekme Barı – Hobşilezik Barı – Tamzara Barı – Hoşbilezik Barı – Köroğlu Barı – Hakkâri Barı – Delloy Barı -Bitlis Koçerisi Barı – Hançer Barı

Bu dizilişler, küçük sıra biçiminde yavaştan gittikçe hızlanan bir şekilde diziliş göstermektedir.

Bar’larda daima bir açık bir kapalı Bar oynamak kural haline gelmiştir. Yine başka bir kural da, yorucu olan Bar’dan sonra kolay ve dinlendirici bir Bar oynamaktır. Bar’larda yansılama ve benzetme temeline dayalı kısımlar da bulunmaktadır. Hoşbilezik Barı, Daldalan Barı, Çingeneler Barı, Tamzara Barı, Koçeri Barı, Bitlis Koçerisi Barı, Göçeri Barı, Temirağa Barı, Yayvan Bar, Köroğlu Barı, Uzundere Barı, Narey Barı gösterilebilir. Erzurum’da oynanan Bar oyunlarında kullanılan zurna, kaba zurna ile cura zurna arasında Alto bir zurnadır. Özel bir ses rengi vardır.

Bar’larda kullanılan davul da özel yapılmaktadır. Genellikle 60 cm çapında, 70 cm yüksekliğinde yağsız ve budaksız çam kasnaklara, koyun veya kuzu derisi gerilir. Üst deri tokmak, alt deri değnek vurmak için kullanılır. Zurnaya göre akord edilir. Bu tip davul dışındaki davullar tercih edilmez. Yeğ tutulmayan davullara Sağır Davul – Teneke Pedalı – Çingen Davulu deyimleri kullanılır. Bar oyuncuları bu davul sesini çok iyi tanırlar. Aynı zamanda şair olan oyunculardan İhsan Coşkun Atılcan’ın bu duyguyu belirten şiiri bunu çok güzel belirtir.
“Bir davul sesi duysam ben çileden çıkarım Geçersem Bar başına, Bar yerini yıkarım”

Erzurum Bar oyunlarında mendil hem Barbaşının elinde hem de pöçcük’te bulunmaktadır. Bar’da mendil kullanmak büyük bir beceri ister. Mendil yönetimini özel oyun bilgisi olarak değerlendirenler de vardır. Zira acemiler oyun oynarken mendilin taşıyacağı anlamı unuturlar, yerinde sallanmayan mendil ise, oyunun genel anlamını bozar. Her Bar’da mendil ayrı bir anlama göre sallanır. Mendilin kullanılması bazı Bar’larda yasa hükmü gibidir. Özel bayram günlerinde, özel günlerde, kadın ve erkek karışımı oynanan Bar’lar da vardır. Bunlara Alaca Bar denir. Başka yörelerde de Bar ayrımı örneklerini görüyor ve buluyoruz.

Bayburt dolaylarında da Bar oyunları’nı görüyoruz. Oldukça bilinen ve çalınan Bar melodi ve oyunlarının müzikleri buradan tespit edilmiştir. Örneğin Veysel Barı, Sarhoş Barı, Temirağa Barı, Hançer Barı, Hakkâri Barı, Tamzara Barı, Sekme Barı, Daldalan Barı, Sürütme ban, Kutluğ Barı, Hanım Barı, Sıksaray Barı… Bayburt’ta Bar’ın hızlı oynanan ikinci ve üçüncü kısımlarına Üsteleme denmektedir. Bar melodilerinden Sıksaray Barı olarak oynanan oyun aynı adla Trabzon ve Rize dolaylarında Horon olarak görülmektedir.

Muş dolaylarında Bar Tutuşmak deyimi ile Bar oyunlarına rastlanmıştır. Koçeri Barı gibi… Bu Barların muhacirlerce oynandığı ileri sürülmüştür.

BAR – YALLI

Kuzeydoğu Anadolu (Kars, Ağrı, Iğdır, Ardahan, Artvin) bölgemizde “Nanay, Halay-Bar” gibi toplu türkülü, çalgılı ve disiplinli oyunların hepsine birden Bar, Yallı denmekle birlikte bu sözcük daha çok Bar karşılığı olarak kullanılmaktadır. Bu bölgenin yiğitlerine Koçak denmektedir. Atabar’da bu yörenin Yallı (Yallu)larındandır.

Bayburt

Bayburt dolaylarında da Bar oyunlarını görüyoruz. Oldukça bilinen ve çalman Bar melodi ve oyunlarının müzikleri buradan tespit edilmiştir. Örneğin: Veysel Barı, Sarhoş Barı, Temir Ağa Barı, Hançer Barı, Hakkâri Barı, Tamzara, Sekme Barı, Daldalan Barı, Sürütme Barı, Kutluğ Barı, Hanım Bar’\ Sıksaray Barı.
Bayburt’ta Bar’ın hızlı oynanan 2 ve 3 üncü kısımlarına Üsteleme denmektedir. Bar melodilerinden Sıksaray Barı olarak oynanan oyun, aynı isimle Trabzon ve Rize dolaylarında Horon olarak gözükmektedir.
Muş

Muş dolaylarında Bar tutmak deyimiyle Bar Oyunlarına rastlanmıştır. Koçeri Barı gibi. Bu bakımdan muhacirlerce oynadığı ileri sürülmüştür.

Kars – ArdahanArtvin – Ağrı

(Bar-Yallu): Kuzeydoğu Anadolu (Kars-Artvin) bölgemizde “Nanay-Halay-Bar” gibi toplu, türkülü, çalgılı ve disiplinli oyunların hepsine birden Bar-Yallu denmekle birlikte, bu sözcük daha çok Bar karşılığı olarak kullanılmaktadır. Bu bölgenin yiğitliğine Koçak denmektedir. Atabarı da bu yörede oynanmaktadır.

Kaynakça: Cemil Demirsipahi / ekitap.kulturturizm.gov.tr/