Elazığ'ın Yöresel Kıyafetleri Nelerdir?

Elazığ Harput Yöresel Kıyafetleri, Elazığ Kadın Erkek Giyimi, Elazığ yöresinin mahalli kıyafetleri hakkında bilgi.

Doğu Anadolu’nun önemli bir kale şehri ve kültür merkezi olarak tarihi kaynaklarda adı gecen Harput, bugün Elazığ iline bağlı bir bucak merkezidir. Elazığ İl merkezinin 5 Km. kuzey batısında yer almaktadır.
Harput, Osmanlı devrinde bir eyalet merkeziydi. II. Mahmut zamanında Reşit Mehmet Paşa eyalet merkezini Mezra’ya, yani bugünkü Elazığ ilinin bulunduğu yere naklettirmiştir. Mezra’nın ismi Mamuratül’ Aziz olarak değiştirilmiştir. 1879 yılında Mamüratül’ Aziz vilayet olunca Elaziz ismi verilmiştir. 1937 yılında ise Atatürk’ün teklifleri ile ELAZIĞ olmuştur.

Mezra eyalet merkezi olunca, Harput halkı buraya göç etmeğe başlamış, kısa zamanda terk edilen şehir bir harabe halini almıştır. Harput şehir olarak yıkılmasına rağmen gelenekleri, görenekleri ve inançları Mezra’ya göç eden Harputlularca yaşatılmıştır.

İnsanlarda giyim önceleri korunma ihtiyacından doğmuş, deha sonraları bir süs unsuru olmuştur. Giyim – Kuşam şekilleri ve bölge iklim şartlarına göre değişiklikler gösterir.

Harput Çocuk Giysileri

Kız ve erkek çocuklar, basma veya pazenden yapılma uzun entari, kışın üzerlerine bir hırka, ayaklarına da kışın yün, yazın iplik çorap ve kolik denilen meşinden yapılmış patik şeklinde ayakkabı giyerlerdi.
Kız çocuklarının saçları genellikle uzundu ve ortadan iv açılarak. arkadan iki bölük halinde örülürdü.
Erkek çocukların başları ya açık olurdu ya da kumaştan yapılmış tellik giyerlerdi.
Çocuklara nazar değmesin diye, ufak bir torba içine, bir parça şeb ve karacörek konup omuzlarına dikilirdi. Ayrıca mavi boncuk ve maşallah takılırdı. Çocuk burnunu silsin diye bir de omuzuna bir mendil tutturulurdu.

HARPUT KADIN GİYSİLERİ

İÇ ÇAMAŞIRLARI :
Yelek: Hama çiteresi ve hint çiteresl kumaşlarından yapılmaktaydı. Sütyen görevini yapan bu çamaşırın yakası oldukça acık oyulmuş olup, önü boydan boya açık ve kopça ile iliklenmektedir Çamaşırın kolları uzun olduğu gibi kolsuz da olabilir.
Köynek (Gömlek) : Çifte has kumaşından yapılan bu çamaşırın kolları uzun, yakası yuvarlak, önden yırtmaçlı ve bir kopça ile iliklenmektedir. Boyu kalçaları örtecek uzunluktadır.
Miso : Çifte has kumaşından yapılmaktaydı. Entari uzunluğunda, etekleri seyvanlı (volanlı) ve su taşı ile süslüydü. Yuvarlak ve oldukça açık olan yakanın önü işlemeli veya tenteneli (tığ işi dantel) dir.
Don : Çifte has kumaşından yapılan bu çamaşırın uzunluğu diz kapağına kadardır. Bacak arası bayraklı (ağlı) dır. Bel uçkurla büzülmektedir.
Tuman : Çifte has kumaşından yapılmaktaydı. Boyu ayak bileklerine kadar olup ayak bilekleri kısmı bilezikli ve yırtmaçlıdır. Yırtmaçlar birer koyça ile kapanır. Bacak araları bayraklı olup bel uçkurla büzülmektedir. Uçkur uçları işlemelidir.

DIŞ GİYSİLER
Harput kadın giysileri misafirlik, evdelik, sokak ve gelinlik olmak üzere dört bölümde incelenebilinir.
MİSAFİRLİK GİYSİLER : Harput kadın giysilerinde üç tip görülmektedir.
1 — Üçetek – şalvar
2 — Cepken – şalvar
3 — Entari

ÜÇETEK — ŞALVAR
Harput kadınının en eski giysi tipidir. Tahmini yüz yetmiş sene evveline kadar bu tip giysi Harput kadın giysilerine hakimdi. Üç etek -şalvar tipi giysileri, bugün dahi dağ köylerinde görülmektedir. Bu giysi üç parçadan meydana gelmektedir.
1 — Şalvar
2 — İçlik
3 — Üç etek

Şalvar : İpekli veya basma kumaştan yapılmakta ve iç kısmı astarlanmaktaydı. Şalvarın boyu oldukça uzun olup bilek kısımlarına kaytan geçirilmekte ve diz altından bağlanmaktadır. Böylece şalvar bir etek görünümünde, dökümlü olarak ayak bileklerine inmektedir. Şalvarın bel kısmıda uçkurla büzülmektedir.
İçlik : İpek veya pamuklu kumaştan yapılmaktaydı. Yakası yuvarlak, önü acık, kopça ile iliklenmektedir. icliğin yanları yırtmaçlıdır.
Üç Etek: Sim işli kalın ipekli kumaştan veya kadifeden yapılmaktaydı. Uzun kolları bilezikli ve çok az yırtmaçlıdır. Yırtmaç kopça ile tutturulmuştur. Yakası bele kadar acık (V) şeklindedir. Belde iki kopça ile birlikte iliklenmektedir. Aşağı doğru genişleyen eteğin önü tamamen açıktır. Yanları ise kalca altından aşağı doğru yırtmaçlıdır. Böylece etek üç parça görünümünü almaktadır. Bele, tığ işi veya işlemeli Belbağı denilen süslü kemer takılmaktadır. Bazen öndeki iki etek yukarı kaldırılarak, uçları belbağının arasına sokulmaktadır. Böylece alttaki şalvar ortaya çıkmaktadır. Üç eteğin boyu ayak bileklerini kapayacak uzunluktadır.
Ayakkabı ve Çorap : Bu tip giysinin altında ayakkabı olarak postal giyilmektedir. Postallar iki çeşitti.
Harput postalı: Siyah renkte olup kısa topukludur.
İçme postalı: Harput postalı tipindedir. Yalnız farklı olarak önde üç düğmeden süsü vardır. Düğmelerden yanlardaki bir renk, ortadaki ise ayrı bir renktedir.
Çorap olarak yazın iplik, kışın ise yün çorap giyilirdi. Çorap üzerinde çeşitli nakışlar bulunmaktadır.

BAŞ SÜSLEMESİ : Bu giysinin baş süslemesi şöyledir: Uzun saçlar ortadan ivle ayrılmakta arkada küçük parçalara bölünerek örülmekteydi. Önde, birer tutam saç ayrılıp kulak memesi hizasında kesilmekte, yani zülüf bırakılmaktaydı.
Başa bordo çuhadan fes takılmakta, fes üzerine gümüş tepelik konulmaktaydı. Fesin üzerine ayrıca ipek püsküllerden meydana gelen saçlık bulunmaktaydı. Fesin alt kısmına oyalı ipek krep bağlanırdı. Oyalar alın üzerine düşürülürdü. Bu bağlanan krepe kıncik denir Bunların üzerine oyalı çit (yazma) veya oyalı dörbent (tülbent) örtülürdü

ŞALVAR – CEPGEN:
Tahmini yüz yirmi sene öncesine kadar bu tip giysi Harput kadın giysilerine hakimdi. Bu giysi, şalvar, içlik, cepgen olmak üzere üç parçadan oluşmaktadır.

Şalvar : Üç etek şalvarının aynıdır. Yalnız bele şal kuşak bağlamaktaydı.
İçlik: Yine üç eteğin içliği ile aynıdır
Cepgen : Genellikle kadife kumaştan yapılmaktaydı. Üzeri simle işlenmekteydi. Uzun kollarının kol ağızları geniştir. Göğüs altı uzunlukta olan cepgenin yakası yuvarlak ve önü açıktır.
Ayakkabı ve Çorap: Ayakkabı olarak poçikli kundura çorap olarak da yazın iplik, kışın yün çorap giyilirdi.
Baş Süslemesi : Sac şekli ve süslenmesi, üç etek başı ile aynıdır.

ENTARİ
Tahmini yetmiş yetmiş beş yıl öncesine kadar bu kıyafet mevcuttu. Entarinin boyu, önde ayak bileklerine kadar uzun, arkada ise yere sürünecek uzunluktadır. Kollar uzun ve bileziklidir. Yaka, etek, kol ağızları su taşları ile süslenmekteydi.
Kumaş olarak kışın kadife, yazın ipekli veya pamuklu kumaş kullanılır.
Entari üzerine hırka giyilirdi. Hırkalar kadifeden sim işlemeli olduğu gibi kürk hırkalarda vardı. Kürk hırkalara firoz hırka denilmekteydi.
AYAKKABI ve ÇORAP : Bu tip giysi ile Kalloş-potin» giyilmekteydi. Kalloş potin iki parçadan meydana gelmektedir.
Potin kısmı, bot şeklindedir. Üzeri simle İşlenmiş olup uzunca olan boğaz kısmı lastiklidir. Alt kısmı kösele, yüz kısmı kumaştan yapılmaktaydı.
Kalloş kısmı, alt kısmı kösele yüzü deriden olan ve potin üzerine giyiıen bir ayakkabıdır.
Çorap olarakta yine yazın iplik, kışın yün çorap giyilirdi.
BAŞ SÜSLEMESİ : Saç süslemesi tamamen değişmiştir. Saçın ön kısmından bir tutam saç alınır, saçın içine yün veya saçtan yapılma sümek denilen bir parça konup alın üzerinde bir bukle halinde içe sarılırdı. Arkadaki uzun saçlar ya topuz yapılır ya da iki bölük halinde örülürdü. Alın üzerindeki bukle üzerine taşlarla süslü küçük taraklar takılırdı. Bu saç tuvaleti üzerine oyalı çit (yazma) üçgen katlanarak örtülürdü. Üçgenin iki ucu boyun arkasından çevrilerek tepede bağlanırdı. Bu bağlamaya fitoz kurmak veya kundak kurmak denir.
EV GİYSİLERİ
Bölgede bugün dahi iş yaparken giyilen bir kıyafettir. Karaden ve geyime: olmak üzere iki parçadan meydana gelmektedir.
KARADON : Siyah-beyaz, çubuklu pamuklu kumaştan yapılmış şalvardır. Uzunluğu ayak bileklerine kadar olan bu şalvarın paçası dar, bacak arası kısmı bayraklı (ağlı) ve geniştir. Beli uçkurla büzülür.
GEYİME : Pamuklu kumaştan yapılır. Kolları uzun, yakası yuvarlak ve önü yırtmaçlıdır. Bir kopça ile iliklenir.
Kokara ayrıca, iki ağzı büzülü, dirseğe kadar uzun (kolçak) denilen bir kolluk takılmaktaydı. Bu kolçak geyimenin kollarının kirlenmesini önlemekteydi.
AYAKKABI VE ÇORAP : Ayakkabı olarak terlik potal, çorap olarak kışın yün, yazın iplik çorap giyilmekteydi.
BAŞ SÜSLEMESİ : Saçlar ortadan yivle ikiye ayrılıp, arkada iki bölük örülürdü. Başa dölbent (tülbent) veya çit bürükenme şeklinde örtülürdü. Erkek yanında örtünün çene altına gelen kısmı yukarı kaldırılıp, ağız veya burun ucu kapatılırdı. Bu örtünme şekli halen mevcuttur.

SOKAK GİYSİLERİ

ÇARŞAF : Padişahın emri ile 1889 yılında sokağa çıkarken çarşaf giyilmeye başlanmıştır. Çarşaflar Önceleri renkli desenli ipekten yapılmaktaydı. Daha sonraları düz siyah ipek veya pamuklu kumaştan yapılmıştır. Renkli desenli kumaşlar Harput ve Elazığ fabrika kumaşından yapıldığı gibi Diyarbakır ve Halep kumaşlarından da yapılmaktaydı.
Şekil olarak iki tip çarşaf kullanılmıştır
Düz Çarşaf : Alt kısmı etek şeklinde olup uçkurla belde büzülür. üst kısmı altla birleşik ve düş örtü şeklindedir Örtünün orta kısmında baştan kaymaması için bağ mevcuttur. Bölgede halen bu tip çarşaf kullanılmaktadır.
Pelerinll çarşaf : Alt kısmı etek şeklinde üst kısmı ise pelerin şeklindeydi. Dışarıya çıkarken ayrıca peçede yüze çekilmekteydi. Peçe bölgede Palu ilçesinde haltın görülmektedir.
Gelin Giysileri
Misafirlik elbiselerin en güzeli gelin elbisesi alarak giyilir, bütün takılar takılır, hatta tanıdıklardan ödünç takı dahi alınır. Gelin duvağı iki türlüydü. Birincisi kırmızı üzeri pullarla işliydi. Diğeri kalın kumaştan olup, bir tarafından büzülerek saçın arkasına takılırdı. Başa taç takılır ve tacın iki kenarından teller sarkıtılırdı. Gelin arabaya binerken ya çarşaf giydirilirdi veya kalın bir örtü örtülürdü

HARPUT GİYSİLERİ İLE TAKILAN TAKILAR

Takılar altın, gümüş ve çeşitli taşlardan yapılmıştır. Kıymetli taş olarak en çok elmas, akik ile mercan kullanılmıştır.

Küpe : Altın Halep küpesi, gül küpe, en çok kullanılan küpelerdi. Gümüş küpelerde ise mercan ve akik taşlar çok görülürdü. Zenginlerin taktığı ağır elmas küpelerde mevcuttur.
Yüzük : Altın ve gümüşten yapılan yüzükler kıymetli taşlarla süslüdür.
Bilezik : Altın ve gümüş bileziklerin yanında şeve denilen cam bileziklerde mevcuttur.
Şeve, Harput oyunlarına girmiş bir takıdır. Şeve kırma oyunu, bir kadın oyunudur. Kadınlar yan yana dizilir, müziğin ritmine uyarak el çırparken, ayn. ritimle sağa sola yaylanırlar ve bu arada kollarındaki şevelerde çıkan seslerde müziğe ayrı bir ahenk verir. Kadınlar kendilerini oyunun havasına o kadar çok kaptırırlarki kollarındaki şevelerin bir kısmı kırılır.
Altın Heb : Altından, içi boş küreciklerin bir ipe dizilmesinden mey dana gelen bir çeşit kolyedir. Bu dizinin ortasına genellikle bir beşibirlik takılırdı.
Altın Dizisi : Kulplu altın liralar bir ipe dizilip boyna takılırdı. Ayrıca bir kurdeleye dizilerek, göğüs üzerine çaprazlama takılırdı.
Kolye : Gümüşten çeşitli takılarla süslü olanları olduğu gibi altın ve elmas kolyelerde mevcuttur. Ayrıca akik taşından kolyelerde takılmaktaydı.
Dal (Bronş) : Göğse takılan iğnelere, bilhassa elmas olanlara dal denirdi. Gümüş ve altından olanlarda mevcuttu. Son devrelerde kelebek şeklinde iğneler çok kullanılmaktaydı.
Saat : Zincir veya altın kordonla boyna takılırdı. Küçük kapaklı saatlerin üzeri mine işliydi.
Humpul : Gümüş ve altından saç uçlarına takılan sarkıt şeklinde süslerdir.
Kemer : Van kemeri ve çakmaklı kemer en çok kullanılan gümüş kemerlerdir

SÜSLEME MALZEMELERİ :
Kadınlar gözlerine sürme, kaşlarına rastık sürerlerdi. Saçlarına ellerine ve ayaklarına da kına yakarlardı.
HARPUT KADIN GİYSİLERİNDE KULLANILAN KUMAŞ ÇEŞİTLERİ :

Harput Fabrika Kumaşı : Kalın ipekli bir kumaş olup üzerinde simle küçük gül dalı motifleri mevcuttur.
Elazığ Fabrika Kumaşı : Harput fabrika kumaşının aynıdır. Yalnız dokuması daha seyrektir.
Gezi: Taftaya benzeyen bu kumaşın eni çok dardır. Kumaşa renginin tonları ile dalgalı desen verilmiştir.
Uzun Bükü : Kumaşın üzeri enine üç parmak eninde çubuklarla süslüdür. Bir çubuk ipekli diğeri simli dokumadır.
Hint Çiteresi : İnce çubuklu desenli bir kumaştır.
Sevai : İpek kumaşın üzerinde simli küçük çiçek motifleri mevcuttur.
Yerde Buz Gökte Yıldız: Kalın ipekli kumaşın üzerinde sırma ile dokunmuş çiçek dalları ve yıldız motifleri yer almaktadır.
Cehennem Sergisi : Kalın çubuklu desenli bir kumaştır.
Canfez : İnce düz ipekli bir kumaştır.
Mantin : Canfezden biraz kalın bir kumaştır.
Çifte Has : Patiska kumaşına eskiden verilen isimdir.
Mermer Şah: Pamuklu, ince bir kumaştır.
Çitere : Pamuklu olan bu kumaş çubuklu desenlidir.

HARPUT ERKEK GİYSİLERİ :

Harput Yöresinde Giyilen İç Çamaşırları

Köynek : Yerli dokuma bezler, kirece atılarak ağartılıp kullanılırdı Ayrıca çiftehas kumaşından da yapılırdı. Uzun kollu olup boyu kalca hizasına kadar uzundu. Yakası yuvarlak, önden yırtmaçlı ve bir kopça ile iliklenmekteydi..
Tuman : Köynekte kullanılan kumaşlar kullanılmaktaydı. Ayak bileklerine kadar uzun olan bu çamaşırın ayak bilekleri kısmı bileziklidir. Bilezik kenarı çok az yırtmaçlı olup kopça ile iliklenmekteydi. Bacak arası bayraklı. bel ise uçkurla büzülmekteydi.
Yelek : Basma veya fanila kumaşından yapılmaktaydı. Kolları uzun, bilezikli ve birer kopça ile iliklenmekteydi. Yakası yuvarlık olup önü tamamen acıktı ve kopça ile iliklenmekteydi. Yazlık yelekler astarlı, kışlık yelekler ise astar arasına pamuk konularak sıranmaktaydı.

Harput Yöresinde Dışarı da Erkek Giyimi
Yaşlı ve genç erkekler arasında bazı ufak farklar görülmektedir.
GENÇ ERKEKLERİN GİYSİLERİ :

Şalvar : Genellikle çuha kumaş kullanılmaktaydı. Şalvarın paçaları dar, ağ kısmı geniştir. Bel uçkurla büzülmektedir.
İçlik : İpekli veya pamuklu kumaştan yapılmaktaydı. Kumaş ya düz veya siyah-beyaz yollu (çizgili) desenli olurdu. Uzun kolları, bilekler de bilezikli olup birer kopça ile iliklenirdi. Yuvarlak yakası önden yırtmaçlı ve kopça ile iliklenmekteydi.
Yelek : İçlik üzerine giyilen bu giysi, şalvarın kumaşından yapılırdı. (U) şeklinde olan yaka açıklığı göğüs altına kadar inmektedir. Önü acık ve kopça ile iliklenmektedir.
Kuşak : Şalvar üzerinden bele ipek kuşak bağlanır.
Seko : Çuhadan yapılırdı. Bugünkü paltoların şeklindedir.
Fes : Bordo çuhadan yapılan fesin üzerine oyalı ve ipekli mendil şeklinde puşu bağlanırdı. Fes üzerine bağlanan puşunun ucu ya sağ tarafta yaprak şeklinde açık bırakılır veya bir ucu sarkıtılırdı.
Ayakkabı ve Çorap : Arkası poçikli, yuvarlak topuklu, yarım sivri burunlu iskarpin veya Trabzon biçimli postal giyilir. Çorap olarak da yazın İplik kışın ise yün çorap giyilirdi.

YAŞLI ERKEK GİYSİLERİ :

Şalvar: Kadı şalvarı adı verilen bu şalvarın belleri pantolon beli şeklindeydi. Bele kayış takılmaktaydı. Şalvarın önü ve arkası pantolon önü gibi yırtmaçlıydı. Bu şalvarın içleri astarlıda olabiliyordu.
İçlik : Gençlerin giydiği içlikle aynı tiptedir.
Yelek : Yeleğin yakası (V) şeklinde ve fazla açık değildir. Önü açık ve kopçalıdır.
Kuşak : Yünden yapılmış Halep kuşağıdır. SEKO : Genç erkeklerin giydiği ile aynıdır.
Fes : Fes üzerine yazma veya sarık sarıldığı gibi düz olarakta takılırdı.
Ayakkabı ve Çorap : Kalloş-potin, kundura veya postal giyerlerdi. Yazın iplik kışın yün çorap giyilirdi. Çoraplar nakışsızdır.

Bu giysilerin dışında yazın genellikle uzun entari giyilirdi. Entariler çubuklu desenli pamuklu kumaşlardan yapılırdı. Entarinin boyu uzun yakası yuvarlak önden yırtmaçlıdır. Uzun kolun ağızları geniştir. Bellerine ya kumaş veya belbağı bağlanırdı.
Kaynakça: Ferhan Memişoğlu, Fırat Havzası Folklor ve Etnografya Sempozyumu 1985, S 239- 256