Folklor Nedir ve Neleri Kapsar?

Posted by ebilge Halkbilimi 26 Kasım 2022

Folklor Nedir ve Neleri Kapsar? Türkiye’de Folklor Çalışmalarının Tarihi. Folklorun tanımı ve anlamı. Folklor hangi konuları içerisine alır?

Folklor (İng. folk, halk ve lore, bilim’ den). Halk geleneklerini, adetlerini, inançlarını, efsanelerini, türkülerini, edebiyatlarını inceleyen bilim. (Bir bölgedeki geleneklerin, efsanelerin, türkülerin, dansların vb.. bütünü)

Türkiye’de folklor konuları 1890’dan itibaren ele alınmaya başlandı. Daha önceleri bazı yazarların farkına varmadan Türk folklorunun derlenmesinde faydalı çalışmaları olmuştur. Bunların en eskisi Kaşgarlı Mahmud ‘un (XI. yy.) Divan-ü Lûgat-it-Türk’ü, Evliya Çelebinin Seyahatnamesidir (XVII. yüzyılın ikinci yarısı). Tanzimat’tan sonra da bazı derlemeler yapılmıştır. Ahmed Mithat’ın Kıssadan Hisse serisi, Çaylak Tevfik’in Nasreddin Hoca Hikâyeleri vb.

Türk halk edebiyatını bir bilim konusu anlamında ele alarak ilk belgeleri toplayan da Macar bilgini Ignacz Kunos oldu Türk Halk Edebiyatı [1925]. 1887’den sonra derlediği metinleri parça parça yayımlayan Kunos’ un izinden giden batı bilginlerinden Gyula Nemeth, George Jacob, Friedrich Giese, Theodor Manzel, Otto Spies, Walter Ruber, Wolfram E-berhard bu alanda çalıştılar. Folklor konularının bir kısmının tanıtılması şeklinde bu ilk yayınlar, halk müziği ve danslarıyla ilgili birtakım derleme ve araştırma niteliğindeki çalışmalardır. Rıza Tevfik’in folklor seklinde kullandığı terim yerine (1913), Ziya Gökalp, halkiyat (1923) sözünü kullandı. 1927’de Halkbilgisi derneğince halk bilgisi dendi; Hamit Zübeyir Koşay budun bilgisi demeyi teklif etti (1935); 1939’dan sonra folklor ve halkbilimi terimleri birlikte kullanıldı. Ziya Gökalp folkloru millî açıdan ele alarak kültür araştırmalarında halkiyatın (folklorun) önemli bir bilim dalı olduğu üzerindeki görüşlerini açıkladı.

Ankara’da, amacını tamamen halk kültürünün incelenip derlenmesine yönelten Türk Halk Bilgisi derneği kuruldu (1927). Bu dernek Türkiye’de kurulan ilk folklor derneğidir.

Bununla beraber, folklor hareketlerinin büyük bir canlılık kazanması olayının asıl sebeplerini, bir halk idaresi olan ve  dolaylı olarak temelleri halk kültürüne dayalı bulunan Cumhuriyetin kuruluşunda aramak lâzımdır.
Nitekim gerek Ziya Gökalp’in fikirlerinin yayımlanıp aydınlarca benimsenmesi, gerek Ankara’daki Türk Halk Bilgisi derneğinin kuruluş hazırlıkları ve Millî Eğitim bakanlığınca, az olan öğretmen okulu ve liselere halkiyat (folklor) harsiyat (kültür) ürünlerimizin toplanmasıyla ilgili bir genelge gönderilmesi olayları, hep Cumhuriyetin kuruluş yıllarına rastlar.

Sonunda folklor kelimesi şu şekilde tanımlandı: Folklor, halkın vicdan ve hafızasındaki manevî değerleri araştıran bir bilimdir ve milletin geçmişteki kültürünü araştıran bilim dalıdır.

Bu alan içinde incelenmesi ve derlenip değerlendirilmesi gereken destanlar, masallar, atasözleri, deyimler, türküler, ağıtlar, mâniler, bilmeceler, efsaneler, halk hikâyeleri, fıkralar, tekerlemeler, ninniler, doğumdan ölüme kadar olan her türlü törenler, gelenekler, görenekler, inançlar, halk tiyatrosundan kış geceleri ev eğlencelerine kadar varan halk oyunları, halk dansları, halk müziği, müzik âletleri, halk giyim kuşamı, süs eşyaları, çanak, çömlek, bakraç, güğüm, kaşık, halı, kilim, cicim, oya, kese, heybe, kolan, çevre, uçkur, yazma, çorap ve binbir çeşit el sanatlarıyle İlgili eşya gibi zengin bir folklor hazinesi vardır.

Bu suretle ilk kadro, alman folklorcusu Hoffman ile fransız Arnold Van Gennep ve Millien’in kadrolarından esinlenerek. Halk Bilgisi derneğinin ortak görüş ve fikirleri ile şu şekilde meydana getirildi: 1. çevreye dair halk bilgisi; 2. eve dair halk bilgisi; 3. ev eşyasına dair halk bilgisi; 4. sanatlara ve mesleklere dair halk bilgisi; 5. giyim-kuşama dair halk bilgisi; 6. besin’e dair halk bilgisi; 7. geleneklere (âdetlere) dair halk bilgisi; 8. itikat ve İnançlara dair halk bilgisi; 9. bilgiye dair halk bilgisi; 10. şiire dair halk bilgisi; 11. temaşaya (seyirlik oyunlarına) dair halk bilgisi; 12. hikâyeye dair halk bilgisi; 13. müziğe dair halk bilgisi; 14. raksa (halk danslarına) dair halk bilgisi; 15. hukuka dair halk bilgisi.

Türkiye’deki Folklor Çalışmaları

Türkiye’deki folklor çalışmaları, başlangıcından Halkevlerinin açılışına kadar olan devrede (1932) (bu devre içinde Türk Halkbilgisi derneğinin çalışmaları ve İstanbul Belediye konservatuvarının müzik derlemeleri de yer almıştır] daha çok yayın alanında kendini gösterdi. Halkevlerinde folklor çalışmaları şu esaslar üzerine yapıldı (Halkevleri tüzüğü): folklor kolu, çevredeki bilmece, masal, atasözleri, deyimler, halk koşma ve deyişleri, destanlar ve halk hikâyeleri gibi edebi folklor gereçlerini derler, toplar, değerlendirir, yayar ve bunların gündelik hayatta halk eğitimine yardımcı olmasına (masal geceleri, destan geceleri, halk kitapları yazılması ve yayımlanması için) çalışır.

Çevrenin halk oyunlarını ve türkülerini derler, değerlendirir ve bu oyunların yayılması için öğretici kurslar açar ve bu oyunları yenileştirici çalışmalar yapar. Her zaman için folklor şenliklerine katılabilecek oyun takımları hazırlar, bayramlarda, şenliklerde, köy gezilerinde bu takımlarla gösteriler yapar.

Halkın giyim, eşya, elişi, tarım v.b. yaşama ve çalışma alanlarında kendine özgü gelenekleri, göreneklerini derler, toplar ve bir etnografya müzesinin çekirdeğini kurmağa çalışır. Halkın öz benliğinde var olan öz türkçe kelimeleri derleme, toplama çalışmaları yapar. 1937-1950 Yıllan arasında Ankara Devlet konservatuvarı tarafından yapılan müzik derlemeleri önem kazandı. 1938’de Ankara Dil ve Tarih – Coğrafya fakültesi öğretim programına, Türk Dili ve Edebiyatı bölümüne bağlı bir halk edebiyatı dersi kondu. Bu ders 1948’de bir halkbilimi (folklor) kürsüsüne dönüşerek program gelişti; aynı yıl kaldırıldı. Bu konular şimdi aynı fakültenin Etnoloji bölümü öğretiminde yer almaktadır.

Halkevlerinin kapanmasından sonra Türkiye’deki folklor çalışmaları halk dansları gösterilerine doğru kaydı. 1950’den sonra kurulan dernek ve teşekküllerin çoğu, özellikle üniversite gençlik teşekküllerin dek i folklor hareketleri hep bu görüş istikametinde çalıştı ve bunun sonucu olarak da folklor deyimi hemen hemen halk dansı deyiminin karşılığı olarak kullanılmağa başlandı. Bugüne kadar kurulmuş olan dernek ve kurumlar arasında Türk Halk Oyunlarını Yaşatma ve Yayma tesisi (1954) anılmalıdır. Gerçi bu tesis de çalışmalarının ağırlık noktasını halk danslarına yöneltmiş, fakat türk halk danslarını türk halk kültürünün değerine yakışır ve yaraşır bir şekilde ele alarak sunmayı ve derlemeyi başarmış; ayrıca tanınmış türk folklorcularını da çatısı altına alarak folklorun diğer alanlarında da sistemli ve bilimsel çalışmalarda bulunmuştur.

Türk Folklor kurumu meydana getirildikten sonra folklor bilimsel bir anlam içinde ele alındı ve halk bilgisinin bütün dallarında gerekli çalışmalar yapıldı. Bu dönemde folklor çalışmaları, lise ye orta dereceli okullarla ilkokullara kadar sıçradı. Robert Kolej Türk Folklor kulübü, folklorun her dalında araştırmalar yapmakla dikkati çekti. İkinci defa kurulmuş olan Halkevleri de folklor üzerine önemle eğildi. Bu konudaki’ çalışmalar daha çok halk oyunları ve halk edebiyatı üzerinde sürmektedir.

Türkiye’de yetmiş yıla yakın bir zamandan beri yapılan folklor çalışmaları sonunda, yüzlerce ciltlik eseri dolduracak halk edebiyatı ile bir o kadar esere konu olacak gelenek, görenek ve inançlar ürünü derlendi; yirmi bine yakın halk melodisi plak veya teyple tespit ediidi, iki bine yakın türk halk dansı adı tespit edilerek bunlardan beş yüz kadarı derlenip canlı bir şekilde ortaya kondu ve iki yüz halk dansı da Öğretici nitelikte ve arşivlerde muhafazaya yararlı şekilde filme alındı. Türk halk oyunlarının bir bölümünü teşkil eden Türk Halk tiyatrosu üzerinde yapılan etütler de dikkati çekecek düzeye erişti.

Türk tiyatro gelenekleri arasında yaşamakta olan, kukla, karagöz, ortaoyunu gibi türler üzerinde Önemli bilgiler ve metinler eide edildi, ayrıca Anadolu, ve Türkiye halk düğün ve derneklerinde bir tiyatro ve ortaoyunu olarak gösterilen ve belli konular halinde yaygın, yazısız ve metinsiz oyunlar tespit edildi. Bunlar dışında maddî halk kültürüyle ilgili binlerce eşya derlendi, halk el sanatları arasında bulunan her türlü maden, toprak ve ağaç işleri yanında, giyim-kuşamdan başlayarak halı ve kilimlere kadar (resmî teşekküller ve amatör kişiler tarafından) pek çok koleksiyon meydana getirildi. Bu arada, Türk Halk Bilgisi derneğinin yayın organı olarak çıkarılan Halkbilgisi Haberler dergisi (1928, 124 sayı) ile 1944-1946 yılları arasında yayımlanan Folklor postası (19 sayı) ve 1949 yılından başlayarak yayınını bugüne kadar sürdüren Türk Folklor Araştırmaları derglsi’nin türk folklor tarihinde önemli yeri vardır.

Bu konularda yazılmış Önemli eser de Pertev Naili Boratav’-ın Folklor ve Edebiyat (l. cilt 1939, 2. cilt 1945) adlı kitabı oldu. Türk Folklor kurumunun Folklor, Robert Kolej Türk Folklor kulübünün Folklora Doğru dergileri de çalışmalarını sürdürmektedir. 1966 Yılında Millî Eğitim bakanlığı bünyesi içinde kurulan Millî Folklor enstitüsü yurtta ve dış ülkelerdeki Türklerle ilgili türk folklorunun ve folklor konularında araştırma, derleme, inceleme, karşılaştırma yapmak, toplanmış hulunan halk kültürü ürünlerini düzenleyip arşivlemck, yayımlamak ve faydalanılmağa hazır bir duruma getirmek, müze, kitaplık, ses belge arşivi kurmak, uzmanlar yetiştirmek ve bütün folklor çalışmalarında elde edilen ürünleri birleştirerek millî kültürümüze gerekli büyük faydalan sağlayacak sonuçları elde etmek üzere bir bakanlık mucibiyle faaliyete geçti.

FOLKLORUN ANLAM  VE TANIMLARI
Bizim bilginlerimiz folkloru oldukça çeşitli biçimlerde tanımlamaktadırlar. Bu. tanımlamalardan bir kısmını aşağıda ele, alıyoruz:

  • a) Folklor en derli toplu anlamıyla, halk şiirlerini, halk gelenek ve görenekleri; gibi, tamamen fikrî ve manevî tezahürleri,  kısaca halkın manevî kültürünü inceleyen bir bilim şubesidir.
  • b) Bu bilgi bazan kolay, bazan ise ferdin uzun tatbikat görmesiyle elde edilir: Hayvanların tedavisi, dokumacılık gibi. Bu da bir bilgi uluslar arası ıstılah (terim, bilim sözü) la söylenecek olursa folklordur.
  • c) Bir ulusun halk zümresini teşkil eden zümrenin hars, kültür, sanat, giyim, geçim, dil, edebiyat ve bunu ilgiliyen diğer hususlar folklor kelimesinin ifade ettiği anlam etrafında toplanır.
  • d) Folklor bir ulusun geçmiş zamanlardaki dirimini ve eski kültür kaynaklarını bize anlatır.
  • e) Maddî kültür sahasında olsun, manevî kültür sahasında olsun folklor mahsullerinin hususiyeti tamamen maşerî oluşlarıdır
  • f) Folklor, halk tabakalarına ait manevî ve maddî olan bütün kültür belgelerinin koleksiyonudur.
  • g) Folklor, yani halkbilimi bir ülkenin ya da belirli bir bölge halkının özgün kültür ürünlerinin tümünü kapsayan; bunları kendine özgü yöntemleriyle derleyen, çözümleyen, yorumlayan ve bir bileşime vardırmayı amaçlayan bilim dalıdır.

Türk folklor çalışmalarının amacını şöyle saptayabiliriz:

Yurdumuzdaki folklor çalışmalarının amacı; bu teknik iletişim ve motorlu taşıtlar yüzyılında hızlı bir değişme ve bölgesel ulusal niteliklerini yitirme dönemine girmiş olan geleneksel kültür ve sanat varlıklarımızı zaman kaybetmeden ve sistemli bir biçimde araştırmak, incelemek, derlemek ve arşivlemek suretiyle değerlendirilmeye hazır bir duruma getirmektir.

Halkbilimi İçeriğinde Neler Yer Alır

Halkbiliminin içerdiği, içermesi gerektiği konların eksiksiz, yeterli ve herkesin üzerinde anlaşabileceği bir çerçevesini çizmek ya da şemasını düzenlemek oldukça zordur.

Köy kasaba ve kent yaşamı (Monografiler)
Yerleşim Yerleri Türleri

  • Sürekli yerleşim (köy, kasaba, kent)
  • Geçici yerleşim (yaylak, kışlak

Barınak- Konut (Halk Mimarisi
Tipleri

  • Yapım teknikleri ve kullanılan araç-gereç
  • Ev eşyası; türleri, yapımı, kullanılışı

Aydınlanma, Isınma

  • Işık elde etme; ışık araç ve gereçleri
  • Isı elde etme; ısı araç ve gereçleri

Taşıtlar- Taşıma teknikleri

  • Kara taşımacılığı
  • Hava taşımacılığı

Ekonomi Türleri
Hayvancılık

  • Bakımı, beslenmesi, korunması
  • Çobanlık
  • Hayvansal ürünlerin elde edilişleri
  • Hayvancılıkla ilgili araç ve gerçler

Tarım- Rençberlik

  • Ekme, biçme, ürün alma
  • Tarım araç ve gereçleri

Avcılık

  • Av türleri (kara, deniz avları)
  • Av araçları ve teknikleri

Arıcılık
Halk Ekonomisi

  • Üretim
  • Tüketim
  • Pazarlama

Beslenme- Mutfak- Kiler
Besin Türleri

  • Hayvansal besinler
  • Bitkisel besinler

Besin elde etme, hazırlama, koruma
Mutfak düzeni araçları
Kiler, depo, mahzen
Yemek çeşitleri
Sofra düzeni
Ölçme tartma hesaplama birimleri; zaman mesafe kavramları

  • Halk sanatları ve zanaatları
  • İşletme, dokuma, basma işleri
  • Ağaç, taş, maden, toprak, cam, deri işleri
  • Halk resmi

Giyim- Kuşam- Süs
Giyim- Kuşam

  • Erkek giyimi
  • Kadın giyimi
  • Çocuk giyimi
  • Günlük giyim
  • Törensel giyim
  • Meslekleri ve yaş gruplarını belirleyen giyim kuşam

Süsleme
Halk Bilgisi

  • Halk hekimliği, halk baytarlığı
  • Halk botaniği, halk zoolojisi
  • Halk meteorolojisi, halk takvimi
  • Halk hukuku

Halk inançları; törenler, adetler, gelenekler, görenekler
Geçiş Dönemleri

  • Doğum
  • Çocuk
  • Evlenme
  • Ölüm

Bayramlar- Karşılamalar- Uğurlamalar

  • Dinsel nitelikli bayramlar
  • Yerel nitelikli bayramlar
  • Karşılama ve uğurlamalar

Kalıp hareketler (tavırlar, jestler, mimikler) kalıp sözler ve sesler

  • Günlük yaşamla ilgili olanlar
  • Törensel yaşamla ilgili olanlar
  • Islık çalma, çağırma, ses çıkarma

Dernekler- Kuruluşlar; Dayanışma ve Yardımlaşma

  • Esnaf dernekleri
  • Dinsel kuruluşlar (tarikatlar)
  • Cinse ve yaşa dayalı örgütler
  • Komşuluk

Dinsel- Büyüsel İçerikli İnançlar, İşlemler

  • Ziyaretler, yatırlar, türbeler, mezarlar
  • Fal, rüya yorumu, gelecekten haber verme
  • Büyücülük; türleri teknikleri

Halk Edebiyatı

  • Destanlar
  • Efsaneler
  • Masallar
  • Halk Hikayeleri
  • Halk şiiri
  • Halk türküleri
  • Fıkralar
  • Atasözleri-Deyimler
  • Tekerlemeler
  • Bilmeceler
  • Alkışlar, kargışlar
  • İlahiler
  • Maniler

Halk Tiyatrosu ( Geleneksel Tiyatro)
-Ortaoyunu
-Karagöz
-Kukla
-Meddahlık
-Seyirlik köylü oyunları
Halk Oyunları- Dansları
Halk Müziği ve Müzik araçları
Çocuk oyunları ve oyuncaklar

  • Temsil nitelikteki oyunlar
  • Beceriyi ve yeteneği amaçlayan oyunlar
  • Oyuncak türleri ve nitelikleri

Halk Eğlenceleri; Sporlar
Adlar

  • İnsan adları
  • Asıl adlar,
  • Soyadları
  • Lakaplar, takma adlar

Yer, su dağ, köy meydan, cadde, sokak, ev adları