Gazel: Divan edebiyatında nazım türlerinden biri. Türk müziğinde insan sesiyle yapılan doğaçlama. 3. Gazel okumak, gazel söylemek; kandırma, oyalama amacıyla boş ve gereksiz sözler söylemek.
Gazel lirik konusu, derli toplu yapısı, çekici şekli ile her divan şairinin özenle işlediği bir türdür. Gazeller işledikleri konulara ve bu konulara bağlı üsluplara göre çeşitli adlarla anılır. Aşkla ilgili her türlü acı, sıkıntı, mutluluk, sevgi, yakarış vb içli duyguların anlatıldığı gazeller “âşıkane gazel” adını alır: Fuzuli’nin gazelleri gibi. İçki ile ilgili çeşitli düşünceler, dünya ve hayata aldırış etmeme, yaşamaktan zevk alma vb. konulu gazellere “rindane gazel” denir: Baki’nin gazelleri gibi. Kadını ve ten zevklerinin ağır bastığı bir aşkı anlatan gazellere “şuhane gazel” denir: Nedim’in gazelleri gibi. Hayat dersi veren, öğretici ve veciz söyleyişli gazellere de “hakimane gazel” denir. Nabi’nin gazelleri gibi.
Gazel, beyit bütünlüğüne dayalı bir nazım şeklidir. Buna karşın bazı gazellerin bütün beyitlerinde aynı konunun ele alındığı-görülür. Bu tür gazellere “yekahenk gazel” denir. Eğer gazelin her beyti birbirinden ustalıklı söylenmişse buna da “yek-avaz gazel” denilir. Bu tür gazellere usta şairlerin divanlarında sıkça rastlanır.
Gazelde aruz’un hemen her kalıbı kullanılmıştır. Hatta rubai kalıplarıyla ya da çift kalıpla yazılmış sanatlı gazellere rastlamak da mümkündür. Gazel, divan şiirinin en yaygın nazım şekli olduğundan divanların büyük bölümünü gazeller doldurur. Bir divan oluşturacak şair arap elifbasını esas alarak her harf ile sona eren en az bir ya da birkaç gazel yazmak zorundadır. Eskiden gazellerin bestelenerek okunduğu da bilinmektedir. Hatta bestelenmek üzere yazılmış gazeller vardır. Gazelleri müzikle okuyan kişiye “gazelhan”, gazel şeklinde şiirler yazan usta şairlere de “gazelsera” denir.
Türk şiirinin usta gazel yazarları arasında Fuzuli, Baki, Şeyhülislam Yahya, Nev’i, Nabi, Nedim, Şeyh Galip sayılabilir. Gazeller kaside gibi bir büyüğe yaranmak için yazılmazdı. Bu nedenle zevk ve sanat değeri kasideden daha üstündür Birçok halk şairi de XVII.yy.’dan sonra gazel türünü denemiş ve oldukça başarılı örnekler vermişlerdir.
Müzikte Gazel Nedir?
Sözler, genellikle gazel türünde bir şiirdir. Dizelerin çeşitli yerlerine “ah, of, aman, yar medet, yar ey” gibi sözcükler eklenebilir. Gazel de, taksim gibi, dört bölümlü bir formdur: 1. bir makamın başlıca özellikleriyle işlendiği zemin; 2. yakın makamlara yapılan geçkilerle melodik dokunun renklendirildiği nakarat; 3. uzak makamlara geçkiler yapılarak ses alanının gehişletildiği meyan; 4. gazelin baştaki makamla bitirildiği karar.
Gazeller genellikle bağımsız olarak okunmakla birlikte, kimi zaman bir şarkının meyan bölümünden sonra (son nakarattan önce) okunur. Çoğunlukla, gazelhan asma kalış yapınca, eşlikçi bir çalgı, kısa melodilerle cevap verir. Bu, zaman zaman, gazelhan ve sazende arasında bir yarışmaya dönüşür: her biri melodisini, öbürünün kolayca bulamayacağı bir perdede bitirmeye çalışır.
Geçmişi, şiir ve müziğin birbirinden ayrılmadığı dönemlere uzanan gazel, klasik türk müziğinde bir hanendenin melodi yaratma yeteneğinin yanı sıra müzik bilgisinin, sesine ve gırtlağına egemen olma düzeyinin de ölçütü sayılmıştır. En eski ve en güzel gazel plakları, Hafız Osman ve Hafız Sami’nindir. Formun son güzel örneklerini ise, Münir Nurettin Selçuk vermiştir