Toplu halde çeşitli biçimlerde bağlı dizi oluşturularak, sözlü ya da sözsüz ezgiler eşliğinde oynanan halk oyunlarının genel adı.
Orta Anadolu’nun davul zurna çalınarak oynanan bir halka oyunudur.
– Halk oyunlarından en yaygın olan bir çeşit sıra dansıdır.
– Halay veya Alay, Orta Anadolu ile Güney Anadolu (Çorum-Sivas-Malatya) bölgelerinde toplu düz dizi halinde ve disiplinli bir şekilde oynanan oyunların tümüne birden denir.
– Çeşitleri ne olursa olsun, Halay bir Alay oyunudur. Yani toplu oyunların en soylu ve en gösterişli örneğidir. Daima bir baş çekenin kumandasında oynanması oyun ve ritm disiplini bakımından bu oyunların belirli bir sisteme bağlı olduğunu göstermektedir.
– Halaylar, ölçülü hareketlerle neşe ve coşkunluk ifadesi taşıyan geniş ufuklu bölgeler oyunudur.
Çeşitli bölgelerde Alay, Haley, Haliy, Aley vb. şeklinde telaffuz edilen Halay kelimesinin kalabalık insan topluluğu anlamına gelen Alay’dan geldiğini söyleyenler de vardır. Alaylar, Bulaylar veya Buleyler şeklinde kullanılan deyimdeki Buley kelimesi de topluluk, taife anlamında da kullanılır. Anadolu’nun birçok yerinde bu adla söylenen halk oyunları vardır. Hazar Denizi’nin ötesindeki Türkmenlerde Alay Hengi adlı bir oyun oynanır. Orhun yazıtlarında da halaya yakın Ulayı veya Ulayu kelimesi süreklilik anlamında geçer
Halay, Anadolu’nun birçok yöresinde, özellikle İç ve G.-D. Anadolu’da yaygın bir halk oyunu türüdür. Bir topluluk dansı, disiplinli bir dizi oyunudur. En az beş kişi tarafından oynanır. Bununla birlikte daha az kişiyle oynanan halay oyunları da vardır. Eşlik çalgıları, yörelere göre farklılıklar göstermekle birlikte, genellikle davul zurnadır. Kadınlar bazı yörelerde türkü söyleyip tef çalarak halay oynarlar. Halay yalnız erkekler, yalnız kadınlar ya da kadın erkek birlikte oynanır.
Halaylar bağımlı oyunlardır. Oyuncular halaybaşının komutuna uyarak hareket ederler. Halaya çoğunlukla bağlı diziyle başlanır. Oyuncular birbirlerinin küçük parmaklarından tutarak, kol kola girerek ya da omuzlarından tutarak diziyi oluştururlar. Bazı halaylarda bu diziliş bir süre sonra değişir, bazılarındaysa oyunun sonuna değin sürer.
Halaylar, tek bölümlü halaylar, iki bölümlu halaylar ve üç bölümlü halaylar, olmak üzere üçe ayrılır.
Tek bölümlü halaylar, oyunun başından sonuna değin aynı melodi, ritim ve figürlerle oynanan halaylardır Bunlarda oyun ilerledikçe yalnızca ezginin hızında bir artış olur, bunun dışında başladığı biçimiyle sürdürülür,
İki bölümlü halaylar iki melodi, iki ritim ve iki ayrı oynama biçimi olan halaylardır. Ağırlama’ adı verilen ilk bölümde, ayaklar oynamadan sağa sola kıvrılışlar ve ufak yıkılışlarla oyuna başlanır. Melodi ağır bir tempodadır. Çoğunlukla oyuncular kapalı dizi oluştururlar.
Halaybaşının mendil sallayarak verdiği komutla ikinci bölüme geçilir. Eşlik çalgıları birinciyle uyumlu ama daha hareketli ikinci bir ezgiye başlar, oyunun figürleri hızlanır. Birinciyle ikinci bölüm bütünüyle birbirinden farklı iki ayrı oyun gibidir, ikinci bölüme yörelere göre yelleme, hoplatma, sıktırma, gibi adlar verilir.
Üç bölümlü halaylarda ise üç ayrı ezgi, üç ayrı ritim ve farklı figürler yer alır. Ağırlama ve hoplatma bölümlerinin arasında kimi yörelerde yanlama, kimilerin-deyse ortalama adı verilen hareketli bir bölüm bulunur. Yanlama adı bu bölümde oyuncuların birbirlerinin üzerine abanarak yana doğru tüm bedenleriyle eğilmelerinden kaynaklanmaktadır.
Anadolu’da eşlik türkülerinin ya da figürlerin kaynaklandığı olay, yer ya da kişilerin adını taşıyan yüzlerce halay adı saptanmıştır. Halaylar düğün, nişan, kına gecesi, dini ya da resmi bayramlar nedeniyle düzenlenen törenler, askere uğurlama vb. toplu halde yapılan her türlü eğlencede oynanır.
Halay giysisi yörelere göre farklılıklar gösterirse de genellikle erkeklerde poşu, yazma, işlik, şal kuşak, cepken, gömlek, şalvar, yemeni ya da çarıktan; kadınlarda ise kefiye, yazma vb. başörtüsü, fistan (üçetek), iç donu, şalvar, kuşak ve ayakkabıdan (çarık.yemeni) oluşur.
Halaybaşı: Halay türü halk oyunlarında dizinin sağ başında bulunan ve elindeki mendil yardımıyla oyunu yöneten kişiye verilen ad. (Bazı yörelerde başadur, başçeken, sırabaşı da denir.)
Halaybaşı, oyunu çok iyi bilen ve çevrede saygınlığı olan kişilerden seçilir. Oyuncuların tümü halaybaşının elindeki mendil aracılığıyla verdiği komutlara uymak zorundadır. Melodi ya da ritmin değişmesi, figürlerin yinelenme sayısı, oyunun hangi hızla oynanacağı halaybaşının komutlarıyla belirlenir. Oyun sırasında halaybaşı bir bölümü oynatmadan bir başka bölüme geçebilir. Dizinin en sonunda bulunan ve pöççük” adı verilen oyuncunun görevi halaybaşının verdiği komutların anlaşılıp anlaşılmadığını denetlemek ve elinde taşıdığı mendil yardımıyla halay-başına bildirmektir. Halaybaşının hemen yanında ikinci denen ve halaybaşılığa aday olan bir oyuncu bulunur. Halaybaşıyla pöççük arasındakilere kelle ya da sıra oyuncuları denir