Halk Müziği Nedir? Özellikleri, Gelişimi, Ürünleri

Halk Müziğinin Tanımı ve Özellikleri Hakkında Bilgiler

Halkın estetik yaratıcılığını yansıtan; yarattığı, söylediği, sevdiği ve çalıp türküleri ve ezgileriyle dinlediği müziğe, halk müziği denir. Halk müziği büyük bir içtenlikle türküleriyle çalınıp söylenmesine karşın, yalın, yapmacıksız bir tavıra sahiptir. Kaynağında ait olduğu toplumun asırlar içinde oluşturduğu bir ruh ve duyuş tarzının dışa vurumu vardır. Halk müziği ürünleri, müzik düşüncesinin yalın yolla açık ve yetkin biçimde anlatıldığı güçlü örneklerdir. Bu nitelikleriyle bilim ve sanat için birinci sınıf malzeme olma özelliği taşırlar.

Halk müziği, geleneğe bağlı olmasından dolayı, kendisine özgü kuram ve teknikleri de, geçmişten günümüze taşımıştır. Söz gelimi, bin yıllık Türk müziği ses sistemi, halk müziği bünyesinde değişmeden bugün de yaşamaktadır. Sanat müziğini etkileyip, ona ulusal tat ve renk vermesinden dolayı daha geniş toplum kesimleri tarafından benimsenmiştir.

Halk müziÄŸi ürünlerini “bireysel” ve “anonim” olmak üzere, iki grupta toplamak mümkündür. Aslında anonim olarak isimlendirilen ürünlerin baÅŸlangıçta bir yaratıcısı vardır. Zaman içinde ilk yaratıcıları unutulmuÅŸtur. Anonim sözcüğü “ortaklık, herkese ait olabilir” anlamına gelir. Halk müziÄŸi ürünleri, diÄŸer halk kültürü ürünlerinde olduÄŸu gibi, yaratımda deÄŸil, kullanımda anonim nitelik taşır. Bireysel ürünler ise, yaratıcılarının isimlerini taşırlar.

Halk müziğinin genel özellikleri şu şekilde sıralanabilir:

• Halkın benimsediÄŸi ezgilere baÄŸlı ürünler, türküler, kulaktan kulaÄŸa yayılarak öğrenilirler ve bu nedenle zaman içinde birtakım deÄŸiÅŸikliklere uÄŸrarlar ve bu yönleriyle süreklilik gösterirler.
• Yaratıcısının kim olduÄŸu bilinmeyen ve halkın ortak malı hâlinde yaÅŸayan ürünler; türküler, bu yönüyle anonim olarak kabul edilirler.
• Halk müziÄŸi ürünleri icrada sanatsal bir iddia taşımazlar.
• En deÄŸerli ürünleri, çoÄŸu kez ücra köşelerde ve yaÅŸlıların belleÄŸinde yaÅŸatılır.

Halk Müziği Ürünlerimiz 

Halk müziÄŸi, ezgi ve söz bileÅŸimi ezgi yapılarından oluÅŸan bir yaratıcılıktır. Ezgili müzikte hiçbir söz ögesi bulunmaz. Sözel ezgili müziÄŸin temeli ise, türkülerdir. Türkiye’nin sözlü geleneÄŸinde, bir ezgi ile söylenen ÅŸiirlerin her çeÅŸidini ifade etmek için “türkü” terimi kullanılır.

Anonim nitelikteki halk ezgisi eşliğinde ve genellikle hece ölçüsüyle söylenen koşma ve maniler, çoğunlukla kavuştaklı şiirler, türkü diye adlandırılır. Türküler, insanoğlunun başından geçen olayları; bunların toplum içindeki iz ve yansımalarını; aşk, hasret, gurbet gibi insanlığın ortak duygularını; mertlik ve kahramanlık gibi millî hasletleri ve tarihî olayları işler. Türküler, bu olayları yaşayan veya böylesine duygular taşıyan kişiler tarafından yakılır. Türküleri yakanların hemen hepsi halk müziği ve şiiriyle dolu sanatçı kimselerdir. Belleklerindeki şiir ve ezgi yardımıyla yeni türküler yakarlar. Bu yeni yakılan türküler zamanla değişime uğrarlar. İlk türkü yakıcılar genellikle unutulur. Hem bu özelliklerinden dolayı, hem de eski türkülerden birtakım izler taşıdıkları için, bu ürünler toplumun ortak malıdır. Onlar, halk arasında korunur ve yaşatılırlar.
Türküleri ezgi, konu ve yapıları bakımından şu şekilde sınıflandırmak mümkündür.

Ezgilerine Göre Türküler

• Usullü türküler: Bu türküler belli bir ölçü ve düzene sahiptirler ve genel olarak dans, oyun havaları olarak adlandırılırlar. Usullü türkülere kırık hava veya oturak havası da denir.
• Usulsüz türküler: Bu türkülerde belli bir ölçü ve düzen yoktur. Genel olarak uzun hava adı verilir. Usulsüz türküler, bölgelere göre; divan bozlak, barak, maya, hoyrat, kayabaşı, Çukurova gibi adlarla anılır.

Konularına Göre Türküler

•  Lirik türküler: a. ninniler, b. aÅŸk türküleri, c. gurbet türküleri, askerlik türküleri, hapishane türküleri, d. ölüm türküleri (ağıtlar), e. diÄŸer konular üzerine türküler.
• TaÅŸlama, yergi ve güldürü türküleri
•  Anlatı türküleri: a. efsane konulu türküler, b. bölgelere veya bireylere özgü konuları olan türküler, c. tarihî olayları anlatan türküler.
• Ä°ÅŸ türküleri
• Tören türküleri: a. bayram türküleri, b. düğün ve kına türküleri, c. dinî nitelikli törenleri de söylenen türküler,  ağıt töreni türküleri.
• Oyun ve dans türküleri

Yapılarına Göre Türküler

Türk halk şiirinin temel yapıları mani ve koşma üzerine kuruludur. Diğer tür ve biçimler bu iki türün türevleridir. Türküler de esas olarak mani ve koşma yapılarının değişik düzenlemeleri üzerinde oluşurlar. Ezgi de, çoğu kez bu iki yapı üzerinde oluşturulan türkü yapılarına göre belirli bir takım ekleme ve çıkarmalara yol açar. Ezgiden kaynaklanan bu değişmelerle türküler:

• Yapılarında kararlılık gösteren türküler
• Yapılarında kararsızlık gösteren türküler

diye iki ana baÅŸlıkta incelenebilir. Bu yapılarda ezgiden kaynaklanan eklenme ve çıkarmalara veya doldurma sözlere rastlanır. Bu eklemelere “nakarat” veya “kavuÅŸtak” adı verilir.

Halk Müziğinin Gelişimi,

Türk müziÄŸinin en eski ÅŸekli, Tunguzların ÅŸaman, Altay Türklerinin kam, Yakutların oyun, OÄŸuzların ozan adını verdiÄŸi ve din adamı, büyücü, ÅŸair, müzisyen vasıflarını bir arada temsil eden kiÅŸilerin kopuz adlı saz eÅŸliÄŸinden çalıp çığırarak yarattığı ezgilerden ve ezgi türkülerden oluÅŸur. Büyücülük, dansçılık, müzisyenlik, ÅŸairlik, hekimlik gibi birçok özelliÄŸi kendilerinde toplayan bu dinî kiÅŸiliklerin halk katında büyük önemleri vardı. ÇeÅŸitli yer ve zamanlarda bunlara verilen önem ve deÄŸer derecesi, kıyafetleri, kullandıkları çalgılar, yaptıkları iÅŸlere göre deÄŸiÅŸiyordu. Gökyüzündeki Tanrı’ya çeÅŸitli maksatlarla kurban sunmak, ölen bir kimsenin ruhunu göğün üst katına veya yerin dibine göndermek, kötülükler ve çeÅŸitli hastalıklar ile uÄŸraÅŸmak, kötü cinler tarafından geldiÄŸine inanılan iÅŸleri büyü ile engellemek, hastaları iyileÅŸtirmek, ölenlerin hatıralarını yaÅŸatmak gibi iÅŸler, hep bu kiÅŸiler tarafından yapılırdı.

Bütün bu işler, çeşitli ayinler (dinî törenler) ile gerçekleştirilirdi. Bu törenlerin bir kısmı unutulmakla beraber, bir kısmı yapı ve biçim değiştirerak Kırgızlar ve Altaylılar arasında hâlâ yaşamaktadır. Bahşı ve ozanlar bu törenlerde kendilerinden geçerek, bir çeşit dans eder gibi hareketlerle sıçrarken, özel bir beste ile büyüleyici etkisi olan bir takım koşuglar (şiirler) koşar ve onları ellerindeki çalgıları ile çalarlardı. Tunguz flamanlarının bu törenlerde davul kullanmalarına karşılık, Kırgız bahşıları kopuz denen, bükülmüş at kılından iki kirişi bulunan ve önlerine konarak, yine at kılından yapılmış bir yay ile çalınan bir çalgı, yaylı kopuz kullanırlardı. Yaylı kopuz günümüzde

Altaylılar tarafından kullanılmakla birlikte, Ortaçağ başlarında, örneğin Uygurlarda kopuzun yaysız olduğu kesin olarak bilinmektedir. Bahşıların bundan başka bir de ellerinde bir âsâ bulunmaktaydı. Önce yapacağı büyü ile ilgili bir ezgiyi kopuzu ile birlikte söyler, sonra âsâyı tutarak fırıldak gibi döndürürlerdi. Müzik ve dans eşliğinde yapılan bu ayin esnasında yapılan bu tür hareketler, dehşet verici bir gürültü meydana getirirdi.

Bu törenler, çoğu zaman iki bahşı tarafından birlikte yapılırdı. Biri kopuz çalarak ezgiler söylerken diğeri de âsâ ile sıçrayarak dans ederdi. Törenlerde bahfliların ateşte kıpkırmızı akkor hâline gelmiş demiri tutmak, kocaman iğneleri kendi etlerine batırmak veya çıplak ayakla üzerine basmak gibi korku ve dehşet verici yetenek ve ustalıkları vardı. İslâm dininin Türkler tarafından kabulünden sonra da bu hünerler, özellikle tekke, tarikat ayinleri içinde çeşitli biçimlerde ve değişik ortamlarda yakın zamana kadar süregelmiştir.

Türk MüziÄŸinin ilk sözlü müzik eserleri, bütün bir kabilenin ortak malı idi ve bunların, çoÄŸunlukla ya dinî, ya da büyüsel veya tarihî, hamasî bir esası vardı. Tanrı’nın varlığını ve yüceliÄŸini belirten, ona şükreden ÅŸiirler; hükümdarın hayatı çevresinde meydana gelmiÅŸ menkıbeler; eski mitolojik kahramanların hikâyeleri ile Alp Er Tunga, OÄŸuz Han ve Karahan destanlarının söylendiÄŸi ezgiler, Türk müziÄŸinin ilk sözlü eserleridir. Bunlar eski Türk hayatının dinî bir temele dayalı ve belirli kuralları olan üç büyük ayin (tören)de söylenirlerdi. Bu törenlerden biri sığır denilen büyük sürgün avlarıydı; diÄŸeri şölen veya toy denilen büyük kurban ziyafetleri; üçüncüsü ise, büyük matemler sırasında düzenlenen yuÄŸ törenleridir. Ä°ÅŸte bütün bu dinî törenlerde oluÅŸturulan eserler, gerek şölenlerdeki kasideler, ve ır, yır/cır veya öleng denilen bir çeÅŸit ezgili ÅŸiirler; gerek sığırlardaki destanlar; gerek yuÄŸlardaki sagu (mersiye)lar baÅŸlangıçta dinî yanı olan ve daha çok ilahi niteliÄŸindeki Tanrısal ezgilerdi. Bu ilahiler, daha sonra din dışı bir biçim aldılar.

Önceleri ölen hakanların veya kahramanların menkıbelerini (onların hayatlarına ait anlatılar) söyleyen ozanlar, yavaş yavaş hayatta bulunan hakan (kağan) ve hatunların (melike) övgüleriyle uğraşmışlardrr. Türk dilinin oluşumundan beri yaşayan ve ağızdan ağıza dolaşan bu müzik-şiir bileşimi sanatın başlangıcını belirleyebilmek mümkün değildir.

Ancak Türklerin, Arap ve Farslar-dan ayrı millî bir müzikleri olduğu bilinmektedir. Bu müzik sistemi içinde çalgı ile çalınanlara kök, küğ, sesle okunanlarına ır, yır/cır, koşuk denirdi. Kösler, senenin günlerine denk olmak üzere 366 tane idi. Hergün hakanın huzurunda biri çalınırdı. Bunlardan dokuz tanesi vardı ki, her gün çalınması gelenekti.
Ä°slamiyet’ten önceki dönemde belli baÅŸlı Türk çalgıları, davul, tunçtan yapılmış bozular kös, yaylı-yaysız kopuz çeÅŸitleri, çeÅŸitli düdükler ile Çinlilerden alındığı bilinen orglardır.

Ä°slâmiyet’in kabulünden sonra Türk halk müziÄŸi

Türk MüziÄŸi içinde, Ä°slamiyet’in kabulünden sonra, yerli özelliklerin ve ödünçlemelerin karışımı sonucunda yeniden bir oluÅŸum ortaya çıkar. Türklerin yerleÅŸik düzene geçmelerine uygun bir baÅŸka müzik türü belirmeye baÅŸlar.
Bütün Türklerin Ä°slamiyet’i kabulü ve yerleÅŸik düzene geçiÅŸi birden bire olmamıştır. Bu deÄŸiÅŸme, yeni dinin çıkış tarihi olan 7. yüzyıldan 11. yüzyıla kadar dört yüzyıl sürmüştür. Ä°slâm dininin Türk ruhuna uygun oluÅŸu, Ä°slâmiyet’in yayıldığı dönemde geliÅŸen yerleÅŸik hayatın çekiciliÄŸi ve zenginliÄŸi gibi konular, ayrıca ticarî ve ekonomik nedenler Türklerin barış içinde ve giderek büyük kitleler hâlinde Müslüman olmalarını saÄŸlamıştır.

Türkler, göçebelikten gelen bütün özelliklerini, teÅŸkilatçı ve disiplinli gidiÅŸlerini yeni din içinde de çok iyi korumuÅŸlardır. Tek ve ulu tanrı inancı etrafında yeniden organize ettikleri bu olanakları ile o vakte kadar dağınık halde yaÅŸayan Türkler kendi aralarında kısa zamanda birleÅŸmiÅŸlerdir. O hızla batıya yönelen Türkler;. Ä°ran, Mısır ve Irak’ta devletler kurmuÅŸ ve büyük obalar hâlinde Anadolu’ya geçmiÅŸlerdir.

Türkistan ve Horasan Türkleri arasında özellikle tasavvuf düşüncesi ve tekke hayatı yayılıp geliÅŸmiÅŸtir. Ä°slâmî inançları halka yaymak için, biçim ve içerik bakımından hep eski Türk geleneklerine baÄŸlı kalınarak, sade dille yazılmış tasavvufî ÅŸiirlerden yararlanılmış ve bunların okunmasında eski ezgilerden yararlanılmıştır. Türk “tasavvuf müziÄŸi” veya “tekke müziÄŸi” denen müzik ürünleri bu dönemde ozanların dilinde, kopuzun telinde yaratılan eserlerin bir kısmı, bu ÅŸiirlerle birlikte halka mal olmuÅŸtur. Bugün, anonim halk müziÄŸinin, yaÅŸamakta olan “âşık müziÄŸi”nin temelinde bu ürünler bulunmaktadır. Anadolu’nun yeni Türk yurdu olmasıyla birlikte, Türk kültüründe, eski yurttan kalma gelenekler, geçmiÅŸten getirilen hasletler Anadolu yeni bir bileÅŸime ulaÅŸmıştır. Bu bileÅŸim atayurt Orta Asya’da kalan Türklerle eÅŸ zamanlı gerçekleÅŸmiÅŸ bir yeni bileÅŸim olgusudur. Müzik ürünlerine ve ezgilere, yeni hayat düzenine uygun duyuÅŸ, ifade ve beÄŸeni egemen olmaya baÅŸlar.

Yaylak ve kışlak düzeninden köy ve ÅŸehir hayatına geçen Türkler, Erzurum, Sivas, Konya, Harput, Urfa, Diyarbakır gibi ÅŸehirleri TürkleÅŸtirdikten sonra Bursa, Edirne, Ä°stanbul gibi büyük ÅŸehirlerde ayrı bir yaÅŸayış tarzı kurmuÅŸlardır. Saray, konak, medrese çevresinde toplanan aydınlar kendilerine uygun bir ÅŸiir ve müzik ortamı yaratmışlardır. “Klasik” veya “divan” müziÄŸi olarak bilinen bu yeni müzik türüne “ÅŸehir müziÄŸi” demek daha doÄŸrudur.

Türk Halk Müziği 

Halk sanatlarımız içinde önemli bir yeri olan Türk halk müziÄŸi, bestecileri bilinmeyen yapıtlardan oluÅŸur. Türk sanat müziÄŸinden ayrı olarak deÄŸerlendirilen halk müziÄŸimiz, saray, köşk ve konaklardan uzaklarda, hemen hiç bir koruyucu desteÄŸi olmaksızın halk arasında, sanat müziÄŸinden etkilenerek ve onu etkileyerek geliÅŸmiÅŸtir. Kendine özgü gelenekleri olan kırsal koÅŸullarla sınırlanmış, günlük yaÅŸamı yansıtan, ezgi, ritim ve tonalite bakımlarından Anadolu’nun deÄŸiÅŸik bölgelerinde farklar gösteren bu müziÄŸin baÅŸlıca özellikleri, yalınlık, içtenlik ve duygululuktur.
Halk arasına giren derlemeciler eliyle (özellikle cumhuriyetten sonra) toplanmış Türk halk müziÄŸi parçaları, önce iki kola ayrılır: Uzun havalar; kırık havalar (ya da kısık havalar). Kırık havalar, usullü (ölçülü) parçalardır ve her tür türkünün oluÅŸturduÄŸu sözlü bölümün yanı sıra, oyun havalarından oluÅŸan sözsüz bölümleri vardır. BaÅŸlıca kırık hava formları arasında ” koÅŸma, destan, varsağı, mâni, divan, kalenderi, karşılama, yiÄŸitleme, güzelleme, taÅŸlama, ninni, vb. sayılabilir.

Uzun havalarsa, Anadolu’nun deÄŸiÅŸik yörelerinde farklı özellikler gösterirler ve bozlak, türkmanî, maya, hoyrat, divan, ağıt diye adlandırılırlar.

Türk sanat müziğinin büyük formları ve büyük usulleri, Türk halk müziğinde hiç kullanılmaz. Halk müziğindeki usuller, sanat müziğindeki küçük usuller arasındadır. En çok kullanılanları düyek, aksak, curcuna ve devriturandır. Halk müziği makamlarının tümü, sanat müziğinde de kullanılmış ye geliştirilmiştir. Büyük yerleşme merkezlerine yakın çevrelerde oluşmuş, sahibi bilinmeyen türkülerin bazıları, dâhi besteciler elinden çıkmış gibidir.

Türk halk müziğinde başlıca sazlar, bütün çeşitleriyle bağlama, kabak kemane, Karadeniz kemençeşi, zurna, davul, kaval, mey, tulum, çalpara ve kaşıktır. Başta Silifke olmak üzere bazı yörelerde bir Batı sazı olan klarnet de kullanılmaktadır.

Genel olarak altı bölgede (İstanbul ve Rumeli, Ege, Karadeniz, Doğu Anadolu, Güneydoğu Anadolu, Orta Anadolu) incelenen Türk halk müziği, özellikle son 25 yılda, günden güne artan bir önem kazanmış ve radyo, televizyon gibi yayın organlarında en çok yer verilen müzik türlerinden biri haline gelmiştir.