Açıklama. Bir sorunun, bir konunun veya bir olayın temel noktalarını belirterek anlatma.
Açıklamanın amacı bir fikri belirtmektir. Açıklık kazanmamış bir konuyu açıklamak mümkün değildir. Onun için açıklamaya girişmeden önce konuyu bütün genişliği ile bilmek gerekir. Ancak bir konunun açıklaması yapılırken konuyu iyi bilmek de yeterli değildir. Konu ile ilgili ayrıntıları sıraya sokmak, bir plân yapmak yerinde olur. Açıklama plânı yapılırken şu konular üzerinde durmak açıklamayı kolaylaştırır :
• Ne gibi olaylardan, fikirlerden faydalanmalı?
• Bunların sırası nasıl olmalı?
• Açıklamayı zevkli ve açık duruma getirebilmek için kullanılacak araçlar neler olmalı?
” Eti senin, kemiği benim ” gibi bir deyimi, veya ünlü bir kişinin bir cümlesini ayrıntılı olarak anlatabilmek için bir takım fikirler ileri sürmek gerekir.
Açıklamayı başarıya ulaştıracak olan plandır. Açıklık, gerçeklik, plandan sonra gelir. Sözcükler plân üzerine yerleştirilirken anlamı bilinmeyen sözcükler kullanılmamalı, bilgiç görünmekten sakını İmalıdır, söz söylerken gereksiz cümleler birbiri ardınca sıralanmamalı, basmakalıp deyimler kullanmaktan kaçınılmalıdır. Beylik sözlere önem vermemeli, bütünün açıklığına zarar veren söz gelişmeleri kullanılmamalıdır. Verilen konu anlaşıldıktan sonra, ana düşünce yardımcı fikirler araştırılmalı, sonra bu fikirlerin düzenlenmesine geçilmelidir. Her zaman için açıklanacak bir konu, giriş, gelişme, sonuç plânına göre düzenlenmelidir. Açıklama, yaygın bir yazma ve anlatım biçimidir. Bu, hemen her çeşit konuya uygulanabilme özelliğinden ileri gelir. Bir kelimenin tanımı, bir tarihi olgunun anlatımı, bir fikrin açıklanması ve davranışlarımız, açıklama ile işlenebilir.
Açıklama Türleri. Açıklamanın çeşitli türleri vardır.
• Tanımlamak: Bir kavramın bütün öğelerini eksiksiz olarak tespit etmek, bir şeyin özel ve temel niteliklerini saymak, onu tanıtmaktır. Tanımlarken, o şeyin hangi cinsten olduğu, kendi cinsinden olan varlıklardan nasıl ayrıldığını belirtmek gerekir.
örneğin;
Karga: Gagası dişli, kanatları geniş, tüyleri kara renkli tarla ve bahçelere çok zarar veren serçegillerden bir kuş. Kış: Yılın güzden sonra ve bahardan önce gelen dördüncü ve soğuk mevsimi gibi.
Tanımlamalarda okur ve dinleyicilerin anlayabilecekleri kelimelerin kullanılmasına ve güç tanımlama yapılmamasına dikkat edilir.
• Sorulara bağlama. Burada açıklama, genellikle cevabı aydınlatma, gün ışığına çıkarma amacını güder, Ancak sorulacak soru önemlidir. Sorular belirgin sorulmuş ise açıklama kolay olur.
örneğin; ” Atatürk Samsun’a ne zaman ve niçin çıkmıştır?” sorusuna verilecek cevap kesindir. Bir açıklama niteliği taşımaz. ” Atatürk’ün Samsun’a çıkışı nasıl bir değer ve anlam taşır?” sorusuna verilecek cevap ise düşündürücüdür. Açıklama gerektirir.
• Teknik tasvir: Bazı açıklamalar tek başına kullanılmaz, anlatım biçimlerinden yararlanılır. Bu tasvirdir. Açıklamada kullanılan tasvir edebi tasvirden ayrılır.
örneğin; “Ankara’da, iş yerlerinin yoğun olduğu İzmir Caddesi Sümer Sokak’ta, geniş, salonu parke, diğer bölümleri marley döşeme, kalorifer ve sıcak suyu bulunan, özenle yapılmış, iki yüz metre kare olan dairemi uygun fiyatla kiraya vereceğim. Aracı kabul e-dilmez. Adres…” gibi.
• Açıklayıcı hikâye etme: Bu açıklama türünde amaç, bir olayın anlatılmasıdır. Sanat amacı güdülmez. Bilgiler oluş sırasına göre verilir. Bu türden sınırlı bir ölçüde yararlanılır. Genellikle ders kitaplarındaki açıklamalar böyledir.
• Farkları belirtme: iki varlık veya durum arasındaki farkların açıklanması gerekiyorsa benzeşen ve benzeşmeyen noktaları sırasıyla göstermek gerekir, izlenecek yol, önemli niteliklerden az önemlilere doğru olur.
• Açıklayıcı yol gösterme: Bir şeyin nasıl yapıldığını veya kurulduğunu açıklamaktır. Burada gereçlerin kullanılışına veya olayların sırasına göre hareket edilir. Yapılan işin neye yarayacağı giriş veya sonuç bölümünde açıklanır. Bir pastanın nasıl hazırlanacağı, bir oyunun nasıl oynanacağı hakkındaki açıklamalar, bu türdendir.
• Yerleri belirtme: Bir yere hangi yoldan gidileceği, nasıl bulunacağı konu edilir. Doyurucu bir açıklama, o yer hakkında yeterli bilgi edinmekle olur. Anlaşılır, kısa ve kolay olmalıdır.