Ankara, Kızılcahamam’da Demircilik, Balta Yapımı, Kızılcahamam’da Demircilik Nasıl Yapılır? Demirci Ustası Mahmut Sarıdan derlenen bilgiler.
- Derleyen: Duygu Bali
- Derleme yeri ve tarihi: Kızılcahamam/Ankara, 2004
- Kaynak kişi: Mahmut Sarı, Kızılcahamam doğumlu, 40 yaşında, demirci.
- Mesleği kaç yıldır yaptığı: 28 yıldır yapmaktadır.
- Mesleği kimden öğrendiği: Babasından öğrenmiştir.
Demircilik sıcak ve soğuk demircilik olmak üzere iki şekilde yapılmaktadır.
Başlangıçta demircilik sadece sıcak demircilik olarak yapılmaktayken, teknolojinin ilerlemesiyle birlikte demire çeşitli usullerle şekil verilmeye başlanmış ve soğuk demircilik denilen alan ortaya çıkmıştır.
Demirci ustası Mahmut Sarı teknolojik aletlerle demirin işlenmesinin daha kolay ve daha kısa sürede gerçekleştiğini fakat yine de geleneksel aletlerin de halen kullanıldığını; bazen teknolojik araçların, geleneksel araçların yerini tutamadığını belirtir.
Kullanılan Araçlar
Demirin işlenmesinde kullanılan malzemeler şunlardır:
Ocak: Demirin şekil verilecek sıcaklığa kadar ısıtılması için kullanılmaktadır. Bu ısıtma işleminde ocakta maden kömürü kullanılmaktadır. Ocaktaki kömürün daha çabuk yanarak işlenecek demirin kısa sürede ısıtılması için ocaklarda körük kullanılmakta iken günümüzde daha pratik olan elektrikli hava üfleyicileri kullanılmaktadır.
Kıskaç: işlenecek olan demirin ocağa konulması ve ocaktan çıkartılması esnasında demiri tutmak için kullanılır.
Maşa: Ocaktaki kömürün karıştırılması ve yerleştirilmesinde kullanılır.
Örs: Ocaktan ısıtılarak çıkartılan demirin üzerinde dövülerek işlendiği aracın adıdır.
Çekiç: Örs üzerine konulan sıcak demirin dövülmesinde kullanılır. Çekiç de diğer demir aletlerin yapıldığı gibi ilk önce ocakta ısıtılır daha sonra örs üzerinde dövülür ve şekil verilir. Ardından sap takılması için delik açılır, su verilerek sertleştirilir. En sonunda da demir veya ağaçtan sap takılır. Ancak bu sapın sert olması ve kolay kırılmaması nedeniyle kızılcık ağacı tercih edilir.
Günümüzde malzemeyi dövmek amacıyla kullanılan çekiç ve balyoz yerine modern pres makineleri kullanılmaktadır. Ustaların, çekiç ve balyozla saatlerce uğraşarak yaptıkları işi, pres makineleri birkaç dakikada yapmaktadır.
Balyoz: Isıtılarak örs üzerine konan sıcak demirin dövülmesinde kullanılan çekiçten daha büyük ve ağır aletin adıdır. Çeşitli büyüklük ve ağırlıkta balyozlar bulunmaktadır.
Zımba: Şekil verilen demire amaca uygun sap takabilmek için, demir üzerinde delik açmaya yarayan aletin adıdır.
Makas: Şekil verilecek demirin her safhasında kesilmesi için kullanılır.
Su kabı: Isıtılmış demirin belirli süre ve hızda soğutularak sertleştirilmesi için (demire su vermek için) içine su konulan kaptır.
Sabun: Sertleştirme (su verme) işleminin daha iyi olması için kullanılır.
Mengene: Dövülerek işlenen demirin sıkıştırılarak çeşitli işlemlerden geçirilmesine yarar.
Eğe: Şekil verilen demirin çapaklarının (üzerindeki tortu ve tırtıklar) temizlenmesi ve açılan ağzın kesinleştirilmesi için kullanılır.
Baltanın Yapım Aşamaları
Önce ocak tutuşturulur, körük yardımıyla kömürün kısa sürede belirli bir ısıya yükselmesi sağlanır. Kıskaç yardımıyla balta yapılacak malzeme (demir parçası) ocağın içerisine (kömürün arasına) konur. Maşa ile kömürün malzemeyi sarması sağlanır. Malzemenin kırmızı kor haline gelinceye kadar ısınması beklenir. Malzemenin kor haline gelmesi işlenebilecek sıcaklığa geldiğini gösterir.
Kor halindeki malzeme kıskaç yardımıyla ocaktan alınarak örs üzerine getirilir. Yine kıskaç vasıtasıyla tutularak çekiç veya balyoz ile veya her ikisiyle birlikte iki kişi tarafından dövülerek şekil verilir. Dövme esnasında malzemenin soğuduğu görülürse tekrar ocakta ısıtılır ve tekrar dövmeye devam edilir. Ocakta ısıtma işlemi, şekil vermenin her safhasında (dövme, delme, su verme vs.) tekrar edilir.
Dövme işleminin bitmesinden sonra baltaya sap takabilmek için zımba ile sap kısmının delinmesi işlemine geçilir. Örs üzerine konan sıcak malzeme zımba ve çekiç yardımıyla delinir.
Delme işleminin tamamlanmasından sonra makas ve çekiç yardımı ile dövülen malzemenin kesilmesi gereken kısımları kesilir. Kesilecek malzeme örs üzerine konur. Makas, kesilecek kısım üzerine getirilir. Çekiç veya balyoz ile makas üzerine vurularak malzemenin kesilmesi sağlanır.
Kesme işleminin tamamlanmasından sonra gerekli düzeltme işlemi dövülerek yapılır ve su verme işlemine geçilir. Balta şekline getirilmiş olan malzemenin ağız kısmının çabuk kırılmaması için su verilerek sertleşmesi gerekmektedir. Bu su verme işlemini yaparken hazırlanan baltanın ağız kısmına sabun sürülerek tekrar ocakta ısıtılır.
Ocaktan kıskaç vasıtasıyla çıkartılan baltanın ağız kısmı suya batırılıp çıkarılır. Batırma miktarı ve suda durma süresi usta tarafından ayarlanır. Sudan çıkarılan malzemenin rengi meneviş mavisine dönüşünceye kadar beklenir. Eğer baltanın ağız kısmından bazı yerler meneviş mavisine dönüşmediyse buraların iyi sertleşmediği ve çabuk kırılacağı anlaşılır. Bu nedenle meneviş mavisine dönüşmeyen kısımlar tekrar sabunlanıp ısıtılarak su verme işlemi tekrarlanır.
Ağız kısmının tamamının meneviş mavisi olması ile birlikte su verme (sertleştirme) işlemi tamamlanmış olur.
Sertleştirme işleminden sonra baltanın ağzının keskinleştirme işlemine geçilir. Bu işlem baltanın mengeneye uygun şekilde sıkıştırılması ve ağzının her iki tarafının çevrilerek eğe ile eğelenmesi ile gerçekleştirilir.
Bundan sonra baltanın kullanılabilmesi için baltaya uygun bir sap takılması gerekir. Bu sap da uygun bir ağaçtan olur. Genellikle saplar, kolay kırılmaması ve sert olması nedeniyle kızılcık ağacından seçilir ve takılır.
Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Meslekler Kitabı, ( M. Öcal Oğuz, Emine Aydoğan, Nilgül Aytuzlar, Tuba Saltık Özkan
