Aruz nedir? Aruz ölçüsü ne demektir? Hangi aruz kalıpları kullanılır, tarihçesi.
Arap edebiyatında doğmuş, şiirlerde kullanılan ölçüdür. Bu ölçü önce İranlılara, onlardan da bize geçmiştir.
Aruz ilk olarak 8. yüzyılda imam Halil Bin Ahmet tarafından kullanılmıştır. Aruz vezni hecelerin uzunluğuna ve kısalığına göre düzenlenir. Aruz vezninde heceler açık ve kapalı olmak üzere ikiye ayrılır. Açık heceler sesli harfle biten hecelerdir, nokta ile gösterilir; kapalı heceler, uzun okunan veya ünsüz harfle biten hecelerdir, çizgi ile gösterilir.
Açık ve kapalı olama durumuna göre belirlenen hece düzenekleri aruz kalıplarını oluştur.
İslamiyet öncesi Arap edebiyatının ana ölçüsü olan aruz, siyasal ve kültürel ilişkilerle Doğu’da İran, Hindistan, Çin, Batı’da İspanya’ya kadar pek çok ulusun edebiyatına girmiştir. Türkler bu ölçüyü İran edebiyatından alıp, bazı eklemeler yaparak Türk aruzu diye anılan bir biçimini ortaya koymuşlardır.
Türk edebiyatında aruz ölçüsüyle yazılan ilk yapıt, Yusuf Has Hacib’in Kutadgu Bilig’idir (Kutlu Olma Bilgisi). Divan, Tanzimat, Serveti fünun, Fecri ati gibi edebiyat dönemlerinde de sık kullanılan ve geliştirilen aruz ölçüsü, Milli Edebiyat döneminde hece ölçüsü ilke edinildiği için, giderek tarihe karışmıştır. Yaklaşık dokuz yüzyıl boyunca kullanılan Türk aruzunun en başarılı temsilcileri arasında, özellikle Tevfik Fikret, Mehmet Âkif Ersoy, Ahmet Hâşim ve Yahya Kemal Beyatlı anılabilir.
• Aruz ölçüsünde, heceler değerlerine göre ikiye ayrılır: Kısa (açık) hece, sonu ünlüyle biten heceye denir; (.) ile gösterilir. Uzun (kapalı) hece, sonu ünsüzle biten heceye denir; (-) ile gösterilir.
• Aruz dizileri, fail ât ün (<-,–), feilâtün (..—), fâilün (-.-), me-fâîlün (.—) mefâilün (.-.-) gibi kalıplardan oluşur. Bu kalıpların dizilişine göre de aruz, düz diziler ve karışık diziler olarak ikiye ayrılır: Düz diziler, aynı kalıbın artarda sıralanmasından, karışık dizilerse, ayrı kalıpların karışık olarak sıralanmasından oluşur.
• Aruz ölçüsüyle yazılan şiirlerin bazılarında birtakım yanlışlar görülür. Bunlara «imale» ve «zihaf» adı verilir. İmale,-ölçü zorunluğu nedeniyle kısa hecenin. uzun hece olarak okunmasına, zihaf da uzun hecenin ölçü zorunluğu nedeniyle kısa hece olarak okunmasına denir.
• Aruz ölçüsü ile yazılan bir şiiri, aruz dizisinin kalıplarını belirterek kesik kesik okumaya takti adı verilir.