Cezmi, Namık Kemal’in romanı (1880). İki cilt olarak düşünülmüş, ancak ikinci cilt yazılmamıştır. Romanın kahramanı Cezmi (1603’te bir sipahi ayaklanmasına katılmış gerçek bir kişidir), iyi yetişmiş, şair ruhlu bir osmanlı sipahisidir. Mehmet III döneminde iran seferine katılır ve Kırım kalgay’ı (han) Adil Giray ile tanışır. Adil Giray tutsak edilerek İran sarayına götürülür. Olaylar bundan sonra şahın eşi Şehriyar, kız kardeşi Perihan ve Adil Giray’ın çevresinde üçlü bir aşk ilişkisi içinde gelişir. Birbirlerini seven Adil Giray ile Perihan, iran tahtını şiilerden kurtarıp sünni bir yönetim kurmak isterler. Ancak amaçlarına erişemezler. Her ikisi de öldürülür, Cezmi de yaralı olarak ülkesine döner. Cezmi, tarihsel roman türünün türk edebiyatındaki ilk örneğidir. Nitekim, kitabın kapağında, “Tarihe müstenit hikâye” diye yazılmıştır. Ancak, yayımlanan bir tek ciltte, Cezmi’den çok Kırım Kalgay’ı Adil Giray’ın serüveni üzerinde durulmuştur.
Yazar, Celalettin” Harzemşah oyununda olduğu gibi, burada da, “islam birliği” görüşünü ileri sürer. Abartmalı, coşkulu bir üslupla kaleme alınan yapıtta, fransız romantizminin yoğun etkisi görülür.
