Eşarilik: kelam yöntemini benimseyen ehl-i sünnet içinde İmam Ebü’l-Hasan el-Eş’ari’nin (öl. 935) kurduğu itikadı mezhep. Kırk yaşına kadar mutezile mezhebini benimseyen el -Eş’arı, bazı kaynaklara göre, mutezile önde gelenlerinden, hocası Ebu Ali el -Cubbai ile yaptığı bir tartışmada, hocasının kendisine inandırıcı bir cevap verememesi üzerine, bir süre düşündükten sonra, bir cuma günü Basra’da bir camide vaaz verirken mutezile mezhebinden ayrıldığını cemaate duyurdu (912). Ömrünün geri kalan yıllarını, başta mutezile olmak üzere, ehli sünnet dışı mezhep ve görüşleri eleştirme, ehli sünnet akidesini açıklama ve doğruluğunu kanıtlama çabalarıyla geçirdi.
Eşarilik ortaya çıktığında, kelam biliminin önemli sorunlarından olan “Allah’ın sıfatları” konusunda iki ayrı görüş vardı: sıfatların ezeli olduğunu savunan selefiye ve bu görüşe karşı olan mutezile. Eşariliğin gelişip yayılmasından sonra, Allah’ın sıfatlarının ezeliliğini benimseyen bütün islam bilginlerine ve onları izleyenlere eşari denildi. Bu nedenle, terim bidat ehli teriminin karşıtı olarak kullanıldığında maturidilik’i de içine alır.
Eşarilik, Allah ve sıfatları, fiilleri, vahip ve peygamberlik, varlığın başlangıcı ve sonunun ne olacağı gibi deney ve gözlem sınırlarını aşan sorunların akıl ile çözülemeyeceğini, duyular gibi aklın da yanılabileceğinı, bu tür sorunların ancak iman ile açıklanabileceğini, bu nedenle inanç alanına giren konularda, dinin bildirdiklerine inanıp, bununla yetinmek gerektiğini savunarak akılcı mutezile ve islam filozoflarının karşısında yer aldı. Ancak, eşarilik başlangıçta selef bilginlerinin görüşlerini önemli ölçüde benimsemekle birlikte, özellikle Gazali ile birlikte, akaid konularına akılcı bir yöntemle eğilerek, sorunların irdelenmesinde yöntem değişikliği yaptı.
Eş’ari’nin akidesi, kendisinden sonraki eşari kelamcıları tarafından geliştirildi ve el-Bakıllani, el-Cüveyni, el-Gazali gibi ünlü bilginlerin katkı ve çalışmalarıyla islam dünyasının en güçlü kelam mezhebi oldu. El-Eş’ari’nin Makalât ül-islamiyyin adlı yapıtında, eşarilik’in de içinde bulunduğu ehl-i sünnet ilkeleri 32 maddede özetlendi. Bunların belli başlıları şunlardır:
1. Bazı sufilerce öne sürüldüğü gibi evren aldanma ve hayal değildir; evrenin bir öz varlığı ve gerçekliği vardır; 2. evren, bütün ayrıntılarıyla Allah tarafından yaratılmıştır; bazı filozofların öne sürdükleri gibi Allah’ın varlığından taşmış değildir; 3. Allah’ın, zatından ayrılmayan, bununla birlikte zatının birer parçası da olmayan çeşitli ezeli sıfatları vardır; 4. yeniden dirilme hem ruhsal hem de bedensel olacaktır; 5. Allah, ahirette müminlere kendisini açıkça gösterecektir; 6. kader gerçektir; evrendeki tüm varlık ve oluşlar Allah’ın sınırsız iradesine bağımlıdır; bununla birlikte, tanrısal irade ve güç, kullara eylemlerini seçme yeteneği (ihtiyar) de vermiştir; kul bu yetenekle kendi eylemlerini kazanır (kesb); bu kazanma, kulun Allah katındaki sorumluluğunun gerekçesidir; 7. Allah’ ın kelamı da öteki sıfatları gibi ezeli (ya da kadim) olduğuna göre Kuran, yaratılmış (mahluk) değildir; yaratılmış olan yalnızca onun ses, hart, sözcük, kâğıt gibi biçimsel yönüdür; 8. ahiret, yani cennet, cehennem, sırat, mizan, hesap haktır; cennet ve cehennem içindekilerle birlikte ölümsüzdür; 9. peygamberlerin mucizeleri, velilerin kerametleri gerçektir; 10. Hz. Muhammet’ten sonra müslümanların en erdemli kişileri sırasıyla Ebubekir, Ömer, Osman ve Ali’dir; Ashab-ı kiram’ın (müslüman olarak Peygamber ile görüşenler) hepsi saygıdeğerdir, hiçbirine hakaret edilemez.
