EskiÅŸehir’de Tesbihçilik

EskiÅŸehir’de Tesbihçilik. EskiÅŸehir’de Tesbih Ustası Mustafa YaÅŸarkent ‘den  Derlenen Bilgiler. Tesbihin Yapım AÅŸamaları ve Kullanılan Aletler. 

• Derleyen: Tolga Sevinç
• Derleme yeri ve tarihi: EskiÅŸehir, 2004
• Kaynak kiÅŸi: Mustafa YaÅŸarkent, 1953 Mihallıcık (EskiÅŸehir) doÄŸumlu, evli, öğretmen.
• MesleÄŸi kaç yıldır yaptığı: 25 yıldır yapmaktadır.

Tespih, genelde otuz üçlük ve doksan dokuzluk tanelerin ipe dizilmesiyle oluÅŸan bir araçtır. EskiÅŸehir’de tespih genellikle lüle taşından yapılmaktadır. Kaynak kiÅŸiden edinilen bilgiye göre, tespihin lüle taşından yapılma sebebi maden niteliÄŸinde olması; beyaz ve çoÄŸu maddenin aksine kuruduktan sonra tekrar yumuÅŸatılabilmesidir.

Tesbihin Yapım Aşamaları ve Kullanılan Aletler

Lüle taşı dünyada 27 ülkeden çıkmaktadır ve en beyazı EskiÅŸehir’de bulunmaktadır. Lüle taşı, tespih yapımında kullanılmadan önce “kazmacı” tarafından çıkartılır. Aracı denilen kiÅŸi kazmacıdan alıp, içindeki molozları temizler ve tespih ustalarına satar. Daha sonra tespih ustası bu taÅŸları normal bir testere ile keser. Bu kesilmiÅŸ parçalara “ayna” denilmektedir. TaÅŸlar ayna denilen parçalara ayrıldıktan sonra “ekopaj” denilen bir aletle karelere bölünür. Ekopaj, elektrikle çalışan bir alettir. Ekopajın halk arasındaki adı, kıl testeresidir. iÅŸlenecek boncuÄŸun büyüklüğüne göre ekopaj denilen bu aletle kare kesilir. Bu iÅŸleme “taÅŸlama” adı verilir. Kaynak kiÅŸinin belirttiÄŸine göre, ustaların bir çoÄŸu bu iÅŸlemi ekopaj ile deÄŸil tahra denilen bıçaklarla yapmaktadır.

Tespih yapımında, en önemli alet şüphesiz tornadır. Elektrikle çalışan oldukça basit bir düzenektir. Tornanın miline kare halindeki taÅŸlar geçirilir. “Mil” denilen bu parça hızlı bir ÅŸekilde dönüşler yapar. Bu esnada tespih ustası, tespih bıçağı adı verilen bir aletle boncuÄŸa ÅŸekil vermeye çalışır. Tespih bıçağının ucu üçgendir ve sivridir. Sivri olmasının sebebi tespihe çizgiler atabilmektir. Bıçağın esnememesi gerekir. EsnediÄŸi zaman boncuk kendiliÄŸinden çıkar. Ortasında istenilen büyüklükte bir delik vardır. SaÄŸa sola dönüşlerle boncuk yuvarlaklaÅŸtırılır ve iki tarafına çizgi atılır. Bu iÅŸlemlerde kullanılan en önemli alet tespih bıçağıdır. Son olarak boncuk, penseyle iÅŸleme tabi tutulur.

Genel olarak tespihler çeşitli taş, ağaç, organik ve sentetik maddelerden yapılmaktadır. Eskiden beri kıymetli sayılan tespihlerin başında mücevher tespihler gelmektedir. Bunlar; elmas, zümrüt, yakut, zeberced, şebçerağ, firuze ve altından yapılan tespihlerdir. Yarı kıymetli maddeden yapılan tespihler ise; şahmak-sut, şıraztaşı, yeşim, bağa, kehribar, mercan, fildişi, zegerdan, amber, kuka, Erzurum taşı, sedef, pelesenk, abanoz, yılanağacı, kanağacı, gülağacı, zeytin, lületaşı, demirhindi, kalenbenk gibi tespihlerdir. Lületaşı tespihi, yarı kıymetli maddelerden oluşan tespihler sınıfına girmektedir.

Yapılan tespihleri kıymetli kılan, elbette sadece maddesi değildir. işçilik de oldukça önemlidir. Tanelerin şekillerinden, imamesi, nişanesi ve tespih deliklerine kadar büyük ustalık gerekir. Püskülü ise tespihe ayrı bir güzellik katar.

Kaynak kişinin belirttiğine göre, tespihte boncukların hepsinin aynı tip olması gerekir. Yuvarlaksa yuvarlak ve aynı boyda; ovalse, hepsinin oval; köşeliyse hepsinin köşeli olması gerekir. imamenin de deliği tam ortalaması gerekir.

Tespihin püskülüne değişik metal püsküller takılır. Ama genelde tespihi aksesuar olarak kullanan kişiler, püskülde kullanılan boncukların diğer boncuklardan olmasını istemektedirler.

Ä°mamenin, boncuk boyunun en fazla iki-iki buçuk katı olması gerekir. Mesela, boncuÄŸun çapı 1 cm ise, imame 2,5 cm’yi geçtiÄŸinde orantısız olur. Püskülde kullanılan boncuklar da aynı boyda ya da biraz küçük olabilir.

Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları  Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Meslekler Kitabı, ( M. Öcal Oğuz, Emine Aydoğan, Nilgül Aytuzlar, Tuba Saltık Özkan