İstanbul’da Kündekari Sanatı? Kündekari Ustası Mehmet Özden’den Derlenen Bilgiler. Kündekari Nedir? Nasıl Yapılır? Kündekari Mesleği Sorunları
- Derleyen: Reviye Eren
- Derleme yeri ve tarihi: İstanbul, 2004
- Kaynak kişi: Mehmet Özden, 1950 doğumlu, ilkokul mezunu.
- Mesleği kaç yıldır yaptığı: 40 yıldır yapmaktadır.
- Mesleği kimden öğrendiği: Ecder adlı ustasından öğrenmiştir.
Ağaç işçiliğinin en önemli kollarından biri kabul edilen “Kündekari” hem dini mimaride hem de ev mimarisinde en çok kullanılan sanat kollarından birisi olmuştur.
Geniş satıhlı ağaçların kuruma ve eğilmelerini önleyebilmek ve deforme olmadan yıllarca kalmasını sağlamak için göze hoş geometrik şekillerle delik zıvana ile örülen, iskelete tablalar ve kirişlerle birbirine çivisiz ve tutkalsız bir biçimde geçirilmesiyle meydana gelen Kündekarinin kullanım alanı oldukça geniştir. Camilerdeki kapı, minber ve kürsü yapımında bu sanatın en güzel örnekleri görülmektedir. Bu sanat sayesinde geçmişten bugüne kadar birçok eserin ayakta kaldığına hatta 700 yıllık eserlerin bulunduğuna şahit olunmaktadır.
Mehmet Ustaya göre Kündekari bir özveri işidir. Seri bir üretim olmadığı için bir üründen alınan para onunla birlikte bitmektedir. Oldukça zaman ve emek isteyen Kündekari’de sabır ve sevgi çok önemlidir.
Kündekari Yapımında Kullanılan Araçlar
- Hızar: Ağaçlara şekil vermek için kullanılır.
- Pulanya: Ağaçtaki pürüzleri düzeltmede kullanılır.
- Kalınlık Makinesi: Ağacı istenen ebada getirmek için kullanılır.
- Freze: Ağaçlara istenen kordonlar ve profillerin yapılmasında kullanılır.
- İskarpile: Ağaç yontmak ve tesviye için kullanılır. Aynı zamanda ağaç diplerini boşaltmada kullanılır.
- Yatar Daire: Hızara benzeyen ve isteğe göre enine ve boyuna geniş plakaları kesmeye yarayan alettir.
- Kordon Bıçakları: Kündekari yapımında kullanılan en önemli aletlerden birisidir. Kündekari’deki geometrik şekiller bu kordon bıçakları sayesinde oluşturulur.
Kündekari Nasıl Yapılır? Yapım Tekniği
Geçme, diğer adıyla Kündekari sekizgen, baklava, yıldız vb. geometrik şekillerin bir çatma tekniği ile birbirine bağlanmasıyla oluşturulmaktadır. Bu bağlanma sırasında tutkal ve çivi kullanılmadan ağaç parçaları ağaç kirişleriyle iç içe geçirilir.
Kordon bıçaklarıyla aynı şekilden bir dişi ve bir erkek olmak üzere iki adet profil oluşturulur. Bütün bu uygulamalardan önce çalışılmak istenen motif kağıt üzerine cetvel yardımı ile çizilir. Kordon bıçakları ile şekil verilen ağaç parçaları bu çizimdeki ölçülere göre kesilir. Daha sonra bu şekiller zıvana yardımı ile geçme tekniği kullanılarak birleştirilir.
Kündekari yapımında dikkat çeken bir nokta da şekillerin arasındaki şeritlerle şekillerin farklı ağaçlar kullanılarak bir araya getirilmesidir. Bunun amacı ise şekillerin renklerinin ön plana çıkması ve motifin belirgin olmasını sağlamaktır.
Kündekari’de santimetrelerin hatta milimetrelerin çok fazla önemi vardır. Şekiller karşılıklı simetrik bir şekilde meydana geldiği için en ufak bir hata bile motifin tamamen bozulmasına sebep olur. Bu yüzden Kündekari ustasının bir motif üzerinde haftalarca hatta aylarca sabırla uğraşması gerekir.
Şekiller geçme tekniği ile birleştirildikten sonra yapılmak istenen ürün üzerine monte edilir. Bütün bu işlemlerin tamamlanmasıyla cila sürülür ve Kündekari yapımı tamamlanmış olur.
Diğer sanatlarda olduğu gibi Kündekari sanatının da kendi içinde çeşitleri vardır:
Çatma Kündekari: Osmanlı ve Selçuklu döneminde kullanılan gerçek kündekari sanatıdır.
Çakma Kündekari: Tablaya geometrik şekiller çakılarak yapılan Kündekari’dir.
Kabartma Kündekari: Geometrik desenin oyulup çıta çakılmak suretiyle tablaların kabartılmasıyla yapılır.
Kündekari tekniği çoğunlukla sehpa yapımında kullanılır. Bunun dışında cami kapısı, minber, mihrap ve vaiz kürsüsünde de bu sanat kullanılır.
Kündekari Mesleği İle İlgili Sorunlar
Kündekari yapımında Kündekari ustasının karşılaştığı zorlukların başında geometrik şekillerin oluşturulması gelir. Bu şekillerin oluşturulmasında ölçüler oldukça önemlidir. Ustanın bu ölçüleri tek tek belirlemesi ve ayarlaması oldukça zaman isteyen bir iştir. Bu sebeple bir kündekari yapımı en az üç ay sürer. Günümüzde elde edilen ücret ise bu kadar zaman ve emeğe karşılık çok azdır.
Önceden çok önemli yere sahip olan ve çok fazla tercih edilen kündekari, şimdilerde pek fazla talep görmemesinden dolayı kendini gelecek nesillere aktaracak çıraklar bulmakta zorlanmaktadır. Günümüzde seri üretimin yaygınlaşmasıyla oldukça zaman ve emek isteyen kündekari daha az tercih edilmektedir. Ancak bazı ustalar tarafından birçok zorluğa rağmen bu meslek halen devam ettirilmektedir. Her biri bir sanat eseri sayılan bu ürünler bu sanatın değerini bilenler tarafından kullanılmaktadır.
Gazi Üniversitesi Türk Halkbilimi Uygulama ve Araştırma Merkezi Yayınları Türkiye’de 2004 Yılında Yaşayan Geleneksel Meslekler Kitabı, ( M. Öcal Oğuz, Emine Aydoğan, Nilgül Aytuzlar, Tuba Saltık Özkan