Türkiye’deki Anayasalar nelerdir? Türkiye’deki Anayasaların özellikleri nelerdir? Türk Tarihi Anayasaları. Türkiye’de ilk Anayasa Kanunu Esasî adıyla 1876’da yapıldı.
Anayasa nedir? Bir devletin yapısını, yasama, yürütme ve yargı organlarının kuruluş ve işleyişini, yurttaşların temel hak ve yükümlülüklerini gösteren geniş kapsamlı yasa.
Anayasa’lar devletlerin temel yasalarıdır. Bütün öbür yasaların bu temel belgeye uygun olması gerekir. Bu uygunluk çeşitli yollardan denetlenir. Türkiye’de denetlemeyi Anayasa Mahkemesi yapar.
Anayasaların kabul edilişi ve değiştirilmesi özel yöntemlerle olur. Bu yöntemler de gene Anayasa’da belirlenir.
Anayasalar ya mutlak hükümdarların baskı karşısında uluslarına bir bağışı biçiminde, ya da bir yeniden kuruluş döneminde, yasama organlarınca hazırlanmak suretiyle ortaya konur. Bazı ülkelerde yasama organlarınca hazırlanan Anayasa ayrıca halkoyuna sunulur. Türk Anayasaları incelendiğinde bu üç biçimin de zaman zaman uygulandığı görülür.
Dünyada ilk Anayasa 1781’de Amerika Birleşik Devletleri’nde yapıldı. Bunu. 1789 Fransız Devrimi sonunda 1791’de bu ülkede kabul edilen Anayasa izledi.
Türkiye’de Anayasa
Türkiye’de ilk Anayasa Kanunu Esasî adıyla 1876’da yapıldı ve bu Anayasa’ya dayanılarak Birinci Meşrutiyet ilân edildi. Aynı zamanda Mebusan Meclisi ile Âyân Meclisi’nden oluşan iki aşamalı bir yasama organı kuruldu. Fakat iki yıl sonra padişah Abdülhamit II Anayasa’yı uygulamaktan vazgeçerek meclisleri dağıttı.
Teşkilâtı Esasiye adını taşıyan ikinci Anayasa, 23 Nisan 1920’de Ankara’da açılan Türkiye Büyük Millet Meclisi tarafından 20 ocak 1921’de kabul edildi. Bu Anayasa’nın başlıca özelliklerinden biri egemenliğin kayıtsız şartsız Türk ulusuna ait olduğunu belirlemesiydi. 1923’te Cumhuriyetin ilanından sonra Türkiye Cumhuriyeti’nin ihtiyaçlarını karşılayacak modern ve demokratik bir Anayasa yapmak gerekti. 1924 yılında kurulan Anayasa komisyonu bazı yabancı devlet Anayasalarını da inceledikten sonra yeni bir Anayasa tasarısı hazırlayarak
T.B.M.M.’ye sundu. 20 nisan 1924’te kabul edilen bu Anayasa’nın en belirgin özelliği kuvvetler birliği ilkesine dayanmasıdır. Önceleri devrimlerin gerçekleştirilmesi açısından çok yararlı olan bu ilke çokpartili döneme geçildikten sonra büyük sakıncalar doğurdu ve yürütme gücünün yasama gücüne egemen olmasıyla sonuçlandı. Bu sakınca 27 Mayıs Devrimi’ne ve dolayısıyla 1961 Anayasasının doğmasına yol açtı.
1961 Anayasası
Türkiye’de yürürlükteki Anayasa 27 Mayıs 1960 Devrimi’nden sonra hazırlandı. Kurucu Meclis tarafından hazırlanan ve kabul edilen bu yasa 9 temmuz 1961’de halkoyuna sunularak ulusun onayıyla yürürlüğe kondu.
Yürürlükteki Anayasa altı kısımda toplanan 157 esas ve 20 geçici maddeden oluşur. Kısımların başlıkları şöyle sıralanır:
- Birinci kısım: genel esaslar;
- İkinci kısım: temel hak ve ödevler;
- Üçüncü kısım: cumhuriyetin temel kuruluşu;
- Dördüncü kısım: çeşitli hükümler;
- Beşinci kısım: geçici hükümler;
- Altıncı kısım: son hükümler.
1982 Anayasası
1982 Anayasası: 12 Eylül 1980 askeri darbesinden sonra cunta üyeleri ve Danışma Meclisi’nce hazırlanmış, Millî Güvenlik Konseyi tarafından son şekli verilmiş, 7 Kasım 1982’de de halkoyuyla kabul edilmiştir.
Tamamen askerî mantıkla hazırlanmış olan bu Anayasa’da bir önceki Anayasa’nın sınırlı demokratik yönlerim de ortadan kaldıran, hak ve özgürlükleri büyük ölçüde kısıtlayan bir çok hüküme yer verilmiştir. Görünüşte anayasada her türlü temel hak ve özgürlük varmış gibi görünmekte, fakat bu hükümlerin hepsi “ancak…” diye başlayan bir ikinci bağlayıcı paragrafla etkisizleştirilmektedir. Ülke aydınları o yüzden ilk yıllarında bu anayasaya “Ancaklar Anayasası” lâkabını takmışlardı. 1982 Anayasası ile Cumhurbaşkanlığı makamının yetkileri artırılırken yurttaşların hakları ise iyice daraltılmış, 1980 askeri darbesinin sorumlularına yargılama yasağı getirilmişti.
Anayasa Mahkemesi
Anayasa Mahkemesi 1961 Anayasasının getirdiği yüksek yargı organlarından biridir. Bu kuruluş kanunları, Meclis içtüzüğü değişikliklerini ve kanun hükmündeki kararnameleri Anayasa’ya uygunluk yönünden inceler. Siyasî partilerin faaliyetinin ve hesaplarının denetlenmesi de bu kuruluşun görevleri arasına girer. Uyuşmazlık Mahkemesi başkanı ile Danıştay başkanının ve üyelerini de Anayasa Mahkemesi seçer.
1962 yılında kurulan Anayasa Mahkemesi 15 asıl ve 5 yedek üyeden oluşur. Asıl üyelerden 4’ü Yargıtay’ca, 3’ü Danıştay’ca, 1 Sayıştay’ca, geri kalan 7 üyenin 3’ü Millet Meclisi, 2’si Cumhuriyet Senatosu, 2’si de cumhurbaşkanı tarafından seçilir.
Anayasa Mahkemesi üyelerinin 40 yaşını geçmiş olmaları gerekir ve 65 yaşında da emekliye ayrılırlar.
Yüce Divan
Anayasa Mahkemesi’nin önemli görevlerinden biri de Yüce Divan olarak çalışmasıdır. Herhangi bir nedenle cumhurbaşkanının, başbakanın, bakanların, yüksek yargı organları başkan ve üyelerinin yargılanması gerekirse bunlar normal mahkemelerin değil, Yüce Divan’ın karşısına çıkarılır.